18-Tema: adam genetikasina kirisiw. Tayansh túsinikler hám bilimler: Adam genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniw degi qıyınshılıqlar, antropDgenetikaning tiykarǵı maqseti, adam genetikasın úyreniw metodları

18-Tema: ADAM GENETIKASINA KIRISIW.
Tayansh túsinikler hám bilimler: Adam genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniw degi qıyınshılıqlar, antropDgenetikaning tiykarǵı maqseti, adam genetikasın úyreniw metodları, medicina genetikalıqasi gen hám xromosoma kesellikleri.
Adam genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniw.
Genetikalıqa páni ósimlikler, haywanlar, mikroorganizmlar menen bir qatarda adamdıń genetikası hám ózgeriwshenligin izertlew menen de shuǵıllanadı. Adam genetikası hám ózgeriwshenligin uyreniwshi genetikalıqaning tarawı antropogcnetika dep ataladı. Adam da biologiyalıq, da social rawajlanıw jemisi bolıp tabıladı. Soǵan qaray ósimlik, haywanlar genetikası hám ózgeriwshenligi menen baylanıslı barlıq metodlami adamlar genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniwde qollap bolmaydı. Mısalı, genetikalıq izertlew qandayda bir belgi yamasa qasiyetti násillikleniwin anıqlaw maqsetinde sol belgi-ózgesheliklerge iye er adam hám hayaldı májbúran nekelew nızam menen ma'n etiledi. Bul adam genetikalıqasini úyreniw degi birinshi qıyınshılıq. Adam genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniw degi ekinshi qıyınshılıq onıń kem nasi beriwi menen baylanıslı. Ma'Iumki gulli ósimlikler mińlaǵan urıw berediler, balıqlar júz mińlaǵan máyek qoyǵanı halda, adam birden, kem jaǵdaylarda egiz perzent kóredi. Bir yamasa eki perzent tiykarında genetika hám ózgeriwshenlik nızam, qaǵıydalami jańalıq ashıw asa qıyınshılıqlı. Adam genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniw degi úshinshi qıyınshılıq onıń naslin júdá kesh jası tolıwǵa jetiwi menen baylanıslı. Orta esapta adamlar 20 -22 jasda perzent kórediler. Aqlıq kóriwi ushın bolsa 38-42 jıl kerek boladı. negizinde, bakteriyalarda eki nasi alıw ushın 60 -90 minut jetkilikli bolıp tabıladı. G'o'za, biyday, mákke hám sol sıyaqlı ósimlikler ushın bolsa bir jıl jetkilikli bolıp tabıladı. Kópshilik haywanlaming jası tolıwǵa jetiw dáwiri adamlamikiga salıstırǵanda talay qısqa. Mısalı, drozofila mıywe shıbını 15-20 kúnde jańa nasi bersa, shımshıqlar bir jılda 2-3 nasi qaldıradilar.
Adam genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniw degi tórtinshi qıyınshılıq adamdıń biygana shaxsqa úyleniwi yamasa turmısqa shıǵıwı áqibetinde onıń genetikasın geterozigotali jaǵdayda bolıwı bolıp tabıladı. Holbuki genetikalıq izertlewlami ótkeriw hám qandayda bir juwmaqqa keliw ushın gomozigota ata-ana organizmler tańlanıp alınadı. Olar bolsa inbred usılın qóllaw arqalı payda etinadi. Adamlarda bolsa bunday usıldı qóllaw nızam arqalı ma'n etiledi.
Adam genetikası hám ózgeriwshenligin úyreniw degi besinshi qıyınshılıq nekelengen ata-analar menen ulaming perzentlerin hár túrlı sharayatta tárbiyalanıwı menen baylanıslı. Genetikalıq izertlewlerde qandayda bir juwmaqqa keliw ushın ata-ana organizmler hám gibrid násilleri birdey sharayatta bolıwları kerek. Sebebi, tiri organizmlerde jas menen baylanıslı ontogenetik hám ortalıq ózgeriwi menen baylanıslı modifikatsion hám de mutatsion ózgeriwshenlik júz boladı. Sonday qıyınshılıqlarǵa qaramay adam genetikasın úyreniw teoriya hám ámeliyat ushın asa zárúr. Birinshiden ósimlik hám haywanlarda ashılǵan genetika hám ózgeriwshenlik nızamları, teoriyaleri adamda da óz rnohiyatini saqlaydimi, degen mashqalanı sheshiw kerek. Ekinshiden adam genetikası qanshellilik jaqsı úyrenilse, onıń tariyxıy processda qanday payda bolǵanlıǵı, basqasha aytqanda evolyutsiyasın oydinlashtirishda unamlı rol oynaydı. Lichinchidan adam genetikası hám ózgeriwshenligin izertlew arqalı adam genetikasına unamsız tásir etiwshi faktorlardı anıqlaw hám násillik kesellikler kelip shıǵıwı sebeplerin biliw hám adam genetikasın jaqsılaw ilajların islep shıǵıw múmkin bo'Iadi. Soǵan kóre adam genetikasın úyreniwge ásirese keyingi waqıtlarda kútá úlken áhmiyet berilip atır. Nátiyjede qısqa waqıt ishinde antropogenetika pán retinde qáliplesip, onıń jańa-jańa shaxobchalari quram taptı. Medicina genetikalıqasi, pedagogikalıq genetikalıqa, demografik genetikalıqa, populyatsion genetikalıqa hám evgenika, antropogenetikaning sonday tarmaqları esaplanadi.
l. Antropogenetikaning tiykarǵı maqseti.
Antropogenetika tómen degi máselelami úyrenedi:
1) Adam organizmi jáne onıń shólkemleri, toqımalarınıń fiziologikalıq, bioximiyalıq, morfologiyalıq hám de psixik jaǵdayı.pám-parasatı, aqıl -aqılı, nerv-gumoral koordinatsiyası qaysı dárejede genetikalıq tiykarlarǵa baylanıslılıǵın anıqlaw ;
2) Mikropopulyatsiyalarda belgi-qasiyetlaming tákirarlanıw tezligi, tarqalıwın statistikalıq nizamlıqların biliw;
3) Adam genotipini ortalıqtıń túrli zıyanlı : ximiyalıq, fizikaviy, biologiyalıq faktorlardan saqlanıw usılların islep shıǵıw ;
4) Násillik keselliklerdiń geografiyalıq tarqalıwı, olardı kelip shıǵıw sebepleri, ontogenezda kórinetuǵın bolıwı, áwladlarǵa beriliwi, násillik keselliklerge kesellikti anıqlaw qoyıw, aldın alıw boyınsha medicinalıq máslahátlar beriw;
5) Shaxstı qáliplesiwinde genetika hám ortalıqtıń rolin belgilew;
6 ) Násillik informaciyanı Kelesi áwladlarǵa beriliwinde yaddıń molekulyar mexanizmlerin oydinlashtirish;
7) Ontogenezda tóplanǵan informaciyanı kelesi áwladlarǵa beriwde signal sistemasınıń rolin úyreniw.
Qoyılǵan maqsetlerdi ámelge asırıwda antropogenetika páni arnawlı metodlardan paydalanadı,