18 мавзу. Табиий офат, авария ва катастрофаларда жабрланганларни тиббий саралаш (триаж) қоидалари

18.3. Ҳалокат вақтидаги саралаш
Ҳалоқат ҳар турли салбий омиллар ҳамда уларга энг қисқа вақт ичида та`сир кўрсата

оладиган яшаш имқонияти ё`з берадиган мутаносибсизлик сифатида та`рифланади.

Бундай фавқулодда вазият вақтида ходимлар, асбоб-ускуналар ва транспорт воситалари этишмаслиги турли даражаларда саралаш заруратини келтириб чиқариши мумкин. Саралаш ё`засидан қарорга келишда бу жиҳатлар ҳисобга олиниши керак. Урушда аскарни сафга қайтариши афзал кўрилади; ядровий авария ёки кимёвий модда кўп миқдорда чиқиб кетиши сингари фуқаровий ҳалоқатлардан кейин эса омон қолиш имқонияти кўп бўлганларга тиббий ёрдам бериш чекланган ресурсларидан бемалол фойдаланилса бўлади. Фавқулодда вазиятда бебошлиқ`илар, тартибсизликлар бошланиб кетиши мумкин, шунинг учун яхши натижага эришиш учун саралаш тизими сода ва аниқ болиши керак. Саралаш бошқариб ва уддалаб бўлмайдигандек кўринган вазиятни ўзига яраша назорат қила оладиган восита бўлиб қолиши керак. У тиббий ёрдам кўрсатишнинг бутун тизими бўйлаб бир қанча даражаларда бажариладиган динамик жараён бўлиши керак.

Саралаш умумий ташкил ёндашишнинг бир қисмигина бўлиб, олдиндан режалаштиришни талаб қилади. Одатда шикастланганлар кимга олдин тиббий ёрдам берилиши ва кимни олдин даволаш муассасаларига эвакуасия қилиниши кераклигича қараб 3-5 тоифага бўлинади. Тоифалар бундан кўп бўлса, эҳтимолки кимга тез ёрдам берилиши кераклигидаги аниқлик ортиши мумкиндир, лекин бунда бутун тизим мураккаблашиб кетади.

Шикастланганларнинг саралаш натижасида аниқланган турли тоифалари рақам, ранг ва белгилар воситасида кўрсатилади. Пасуентлар қуйидаги уч гуруҳга бўлиниши ҳаммага ма`лум: дарҳол ёрдам бериш талаб қилинадиган-“кечиктириб бўлмайдиган ёрдам”; одам ўлими га олиб келмай, маълум вақтга кечиктирса бўладиган “тез ёрдам”; бошқа тоифа шикастланганларга ёрдам берилгунча кечиктирса бўладиган-“шошилинчмас ёрдам”. Айрим мутахасисслар “кутувчилар” деб белгилашни таклиф қилган жабрланганлар жон бераётган ёки ўлганлар тоифасини ташкил этади. Тиббий ходимлар “кутувчилар” гуруҳидаги шикастланганларни тоифалашда жуда қийналишади. Чунки шикастланганлар ҳаётини сақлаб қолиш учун нормал шароитда қўлдан келадиган ҳамма тиббий усуллар ва керакли чоралар жалб қилинган бўлар эди.

Ресурслар чекланган вақтлардаги ҳаиокатларда дори-дармонларнинг кўпроқ миқдори шикастланганларнинг чекланган қонтингентигагина берилиб, ба`зи шикастланганларга паллиативе ёрдам кўрсатиш кўзда тутилган қарорга келиниши мумкин. Бироқ ҳалоқат рўй берганда саралаш тажрибаси камдан-кам кишиларда бўлиб, шикастланганларга фақат паллиативе ёрдам бериш билан чекланиш одамгарчиликдан бўлмагани учун, қуйидаги алтернативе таклиф этилган “СТАРТ” тизими, ёки оддий саралаш ва тез ўтказиладиган эвакуасия тизими шикастланганларни беш тоифага бўлишни таклиф этади. Унда кодлашнинг рангли тизимидан фойдаланилади. Бунга тирик қолишидан умид кам бўлган ёки тирик қолиши қисқа вақт ичида тезлик билан кўп ёки мураккаб ёрдам берилишига бог`лиқ бўлган шикастланганлар тоифаси белгиланадиган кўк ранг киритилган. Бу тоифадаги шикастланганлар “кечиктириб бўлмайдиган ёрдам” тоифасидагилардан кейин, лекин “тез ёрдам” тоифасидагилардан олдин ёрдам олган бўлардилар. Саралаш ўтказиладиган кишилар бу усулни ма`қулроқ кўришлари мумкин, лекин яна бир тоифа қўшилиши тизимнинг мураккаблашиб кетишига олиб келиши ҳам мумкин. Дала шароитида бу усуллардан қайбири ишлатилса ҳам, у шикастланган шахс ётқизиладиган касалхона ходимларига таниш бўлиши, саралаш принсипларига аниқ риоя қилиниши керак, чунки шикастланганлар муайян тизимга мувофиқ тиббий ёрдамолишлари керак.