18-mаvzu. Kоn zаrbаlаri vа оtilib chiqishlаr nаmоyon bo’lishi mumkin bo’lgаn shаrоitlаrdа kоn ishlаri оlib bоrish qоidаlаri

18-mаvzu. Kоn zаrbаlаri vа оtilib chiqishlаr nаmоyon bo’lishi mumkin bo’lgаn shаrоitlаrdа kоn ishlаri оlib bоrish qоidаlаri


1. Mа’ruzа rеjаsi:
1. “Kоn zаrbаsi” vа “Tоg’ jinsi vа gаzlаrni to’sаtdаn оtilib chiqishi” оldini оlish uslublаri.
2. Qаzilmа bоyliklаrni o’zlаshtirishning turli bоsqichlаridа, kоn zаrbаsi vа tоg’ jinslаrini оtilib chiqishi хаvfini bаshоrаt etish uslublаri.
3. Kоn zаrbаlаri vа оtilib chiqishlаrdаn оdаmlаrni himоyalаsh.
4. Kоn zаrbаlаrigа хаvfli sеliklаrni qаzib оlish.
5. Qаzib chiqаrish tizimlаrini tаnlаsh.
6. Qаtlаmlаr vа yotqiziqlаrni оchish.


2. Tаyanch so’zlаr vа ibоrаlаr: оldindаn yuksizlаntirish, plаstinkа bo’lib еmirilish, yuksizlаnish zоnаsi, himоyalоvchi qаtlаm, kоn zаrbаsi, dеfоrmаsiya, kоn bоsimi, kоn tеktоnik zаrbаsi, hududiy tаdbirlаr, mаhаlliy tаdbirlаr, kаmuflеt vа tеbrаnmа pоrtlаtish, nаmlаsh, gidrоyuvish vа gаzsizlаntirish, kаrkаsli ilgаrilаmа mustаhkаmlаgich.

Hozirgi vaqtda kon bosimlari va otilib chiqishga xavfli bo‘lgan konlarda ish olib borish uchun quyidagi umumiy qoidalar ishlab chiqilgan:

- konlar kesimidagi shaxta maydonlari va yuqori zichlangan kuchlanish uchastkalarida qazib olish uchastkalari hosil qilmaslik;
- qazish ishlarining qarama-qarshi va yonma-yon frontlarini to‘xtatish;
- zarbaga xavfli qatlamlar (yotqiziqlar)ni qazib olishda qazib olish ishlari frontidagi kon lahimlari miqdorini kamaytirish;
- kamerali qazib olish tizimini qisqartirish;
- qazib olish kengligi ustidagi shipning osilib qolishidan ogoh bo‘lishi.
Bu qoidalarga amal qilish kon bosimining dinamik ko‘rinishi yuzaga kelish ehtimolini pasaytiradi, biroq bunda kon ishlari olib borish usullari va qo‘lanilgan tizim aniqlangan chegaralarda qo‘yilmaydi.
Foydali qazilmalarning alohida yoki bir necha qatlamlari va yotqiziqlarini ochishda jinslar yoki qatlamlardan o‘tuvchi, kon zarbalari va otilib chiqishlarga xavfsiz lahimlar orqali amalga oshiriladi. Bunday hollarda kon bosimlarining dinamik ko‘rinishlari xavfli qatlamlar yoki yotqiziqlarni kapital lahimlar bilan ochish vaqtidagina vujudga keladi.
Dinamik hodisalar xavfini bartaraf qilishning yagona uslubi, lahim atrofidagi himoya qatlamlarini o‘rganish vositasida, oldindan yuksizlantirish usulidir.


1-rasm. Qazilma boyliklarni himoya qatlamini, stvol kesish joyida qazish.


1-shaxta stvoli; 2-foydali qazilmani ochish lahimi; 3-himoya qatlamini qazish maydonini to‘ldirish; 4-holislanish zonasi xududi.
Foydali qazilma uchastkalarini ochishda, mexanik xossalarning o‘zgarishini tashkil qiladigan boshqa bir samarali uslub, chuqur ilgarilanma burg‘i qudug‘ida tebranma portlatishdir, bu quduq ochish lahimi kavjoydan o‘tiladi.
Otilishga xavfli ko‘mir qatlamini ochishda ilgarilanma burg‘i qudug‘i orqali namlash, gidroyuvish va gazsizlantirish usullari qo‘llaniladi.
Otilishga xavfli ko‘mir qatlamlarini kvershlaglar yoki stvollar orqali ochishda karkasli ilgarilama mustahkamlagich qo‘llaniladi.
Massivga kuchli tektonik kuchlanishlar ta’sir o‘tkazayotgan sharoitda gravitatsion kuchlanishni oshirish kapital va tayyorlov lahimlarini yo‘nalishlarini aniqlash va xizmat qilish muddatini hisoblashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning yo‘nalishini ratsional oriyentirlash, tektonik kuch tasiriga eng yaqin yo‘nalishda belgilanadi. Bunday xollarda konturdagi normal kuchlanishlar lahim piremetri bo‘yicha tekis taqsimlanadi (2-rasm) va lahimning bo‘ylama o‘qidagi normal yo‘nalishida 0.7 atrofida bo‘ladi, lahim o‘qiga mos tushadigan yo‘nalishda esa ning o‘ziga teng bo‘ladi. ( -gorizontal tektonik kuchlar).


2-rasm. Gorizontal tektonik kuch (a) va unga perpendikulyar bo‘lgan kuch (b) yo‘nalishi bo‘yicha o‘tkazilgan gorizontal lahim atrofida taqsimlanuvchi kuchlanganlik.
Agar gorizontal lahimlarni texnologik sharoitlar bo‘yicha optimal yo‘nalishda joylashtirish iloji bo‘lmasa, unda maqsadga muvofiq gumbazsimon to‘rt qirrali shaklda beriladi (3-rasm). Bunda konturdagi jinslarning mo‘rt buzilish zonasining o‘lchami kichik bo‘lganligi sababli yuqori mustahkamlikka ega bo‘ladi. Kesim konturining hisoblanadigan parametrlari quyidagilarga muvofiq aniqlanadi: