18 – ma’ruza. Darsning maqsadi. Mavzu: Vakuumda elektr toki. Тermoelektron emissiya xodisasi. Diod, Тriod lampalarni volt amper tavsifnomasi. Gazlarda elektr toki. Gaz razryadining volt amper tavsifnomasi

 

B

H

  tomonidan  hosil  qilingan  tok  bilan 

qizdiriladi.  Reostat

 

R

1

  yordami  bilan  cho’g’lantirish  tok  kuchini  boshqarib, 

cho’g’lanish  temperaturasini  o’zgartirish  mumkin.  Elektrodlarga 

B

a

  anod 

batareyasida  kuchlanish  beriladi.  Anod  kuchlanishi  U

a

  ning  kattaligini 

R

2

 

potensiometr yordamida uzgartirish va 

V

 voltmetr  yordamida ulchash mumkin (anod 

potensiali katod potensialidan yuqori bo’lsa, U

a

 musbat hisoblanadi). Galvanometr 

G

 

anod tok kuchi i

a

 ni o’lchash uchun mo’ljallangan. 

Agar katod cho’g’lanishini birday saqlagan holda, anod tok kuchi i

a

 ning anod 

kuchlanishi 

U

a

 ga bog’likligi olinsa, u holda 3-chizmada tasvirlangan egri chiziq hosil 

bo’ladi  (turli  egri  chiziqlar  katod  temperaturasining  turli  qiymatlariga  moc  keladi). 

Ushbu egri chiziq volt-amper tavsifnoma deb ataladi. 

---

          

 

 

2 - chizma                 3 - chizma 

U

a

 

ning  birmuncha  kichik  musbat  qiymatlarida  anod  tokining  kuchi 

U

a

3/2

  ga 

proporsional  o’zgaradi.  Nazariy  jahatidan    bu  bog’lanish  Lengmyur  va 

Boguslavskiylar tomonidan olingan bo’lib, ikkidan uch qonuni deyiladi. 

U

a

  ning  ortishi  bilan  elektr  maydon  tomonidan  anodga  tomon  ko’proq  sonli 

elektron  tortiladi  va  nihoyat, 

U

a

  ning  ma’lum  qiymatida  elektron  bulut  to’liq  tortib 

olinadi  va  katoddan  uchib  chiqqan  barcha  elektronlar  anodga  yetib  kelish 

imkoniyatiga ega bo’ladi. 

U

a

 ning keyingi ortishi, anod tok kuchini orttira olmaydi - 

tok to’yinish qiymatiga erishadi. 

3–chizmada  bir  necha  temperaturalar  uchun  volt-amper  tavsifnomalari 

tasvirlangan. 

U

a

  ning  kichik  qiymatlarida  ular  mos  tushadi.  Тo’yinish  toki 

zichligining  temperaturaga  bog’likligi  4-chizmada  ko’rsatilgan.  Kvant  nazariyasi 

quyidagi formulaga olib keladi: 

kT

е

тўй

е

АТ

j







2

 

 

 

 

(1) 

bunda 



е

-  chiqish  ishi,  A  -  metallning  turiga  bog’liq  bo’lmagan  konstanta  bo’lib, 

uning  nazariy  qiymati 

2

2

6

/

10

20

,

1

хград

м

а



  (

2

2

/

20

,

1

град

м

а



)  ga  teng.  A  ning 

eksprimental  qiymati  nazariy  usulga  qaraganda  taxminan  ikki  marta  kam  bo’lib 

chiqadi. J

to’y

 

ning temperaturaga qarab o’zgarishini (1) formula to’la kanoatlantiradi.   

 

 

 

                           4 - chizma                          5-chizma           

 

---

(1) formulani Richardson - Deshman yoki qiskaroq qilib, Richardson formulasi 

deb ataladi). 

Anod potensiali katod potensialiga qaraganda yuqori bo’lgandagina tok o’tadi. 

Anodga  manfiy  kuchlanish  berilganda  anod  zanjirida  tok  bo’lmaydi.  Diodning  bu 

xossasi undan o’zgaruvchan tokni to’g’rilashda foydalanishga imkon beradi, bunday 

maqsad  uchun  mo’ljallangan  diod  kenotron  deb  ataladi.  Kenotronga  berilgan 

kuchlanish  vaqt  o’tishi  bilan  garmonik  qonun  bo’yicha  o’zgarsa,  undan  o’tgan  tok 

grafigi  5  -  chizmada  tasvirlangan  ko’rinishda  bo’ladi.  Bu  holda  tok  zanjir  bo’ylab 

faqat  yarim  davr  davomida  oqib  turadi,  shuning  uchun  tokning  bunday  usul  bilan 

to’g’rilanishini bitta yarim davrli to’g’rilash deyiladi. Bir vaqtda ikkita kenotron yoki 

bitta  ballonga  joylashtirilgan  qo’sh  dioddan  foydalanib  ikkita  yarim  davrli 

to’g’rilashni  amalga  oshirish  mumkin.  Bunday  to’g’rilagich  sxemasi  b  -  chizmada 

tasvirlangan.  Тransformatorning  birlamchi  cho’lgami  o’zgaruvchan  tok  bilan 

ta’minlanadi.  Ikkilamchi  cho’lgami  ikkita.  Kichkina  cho’lgami  katodni 

cho’g’lantirish  uchun  xizmat  qiladi.  Katta  cho’lg’amida  o’rtacha  uch  chiqarilgan 

bo’lib,  u 

R

  nagruzka  orqali  katodga  ulangan.  Bu  cho’lgamning  qolgan  ikki  uchi 

anodga ulanadi. Davrning bitta yarim davrida bir anod katodga nisbatan ancha yuqori 

potensialga  ega  bo’lib  tursa,  ikkinchi  yarim  davrda  ikkinchi  anod  katodga  nisbatan 

xuddi  shuncha  yukori  potensialga  ega  bo’ladi.  Natijada  nagruzka  orqali  grafik 

ravishda  7-chizmada  tasvirlangan  tok  oqib  turadi.  Bunday  pulsatsiyalanuvchi  tokni 

tekislash mumkin: