18- amaliy mashg‘ulot (2 soat) Mavzu: Harakatli o'yinlaming turlari va mazmuni Reja

Mazmunli о‘yinlarni tushuntirish. Tarbiyachining vazifasi bolalar kо‘z о‘ngida о‘yin vaziyatining kо‘rgazmali manzarasini gavdalantirishdan, о‘yin obrazlarini yorqin tasvirlashdan, bolalar tasavvuri va hislariga ta’sir etishdan, ularning ijodiy tashabbusni faollashtirishdan iboratdir. Buning uchun kichik guruhlarda о‘yinchoq va hikoyadan foydalanishi mumkin.
О‘rta guruhlarda – tanish о‘yinni taklif etib, qoidalarini eslatib о‘tish bilan cheklanish kifoY.
Katta guruhlarda о‘yin mazmunini eslashni bolalarning о‘zlariga taklif etish maqsadga muvofiqdir. Ulardan biri о‘yin harakatlarining borishini bayon qiladi, ikkinchisi qoidalarni sanab beradi. Keyinchalik bolalar о‘zlari tarbiyachining yordamisiz о‘yinni tashkil eta boshlaydilar.
О‘yinda rollarni taqsimlash. Tarbiyachi pedagogik vazifalarga amal qilib (yangi kelgan bolani rag‘batlantirish yoki, aksincha, faol bola misolida botir bо‘lish qanchalik muhim ekanligini isbotlash yoki о‘ziga ishongan bola iltimosini rad etib, bu rolni qо‘rqib turgan tortinchoq bolaga topshirish) boshlovchi tayin etishi yoki bolalarni xursand qilgan holda о‘yinga о‘zi kirishib, о‘z zimmasiga boshlovchi yoki oddiy ishtirokchi rolini oladi.
Shuningdek, boshlovchi saylashni bolalarni о‘ziga havola etishi va ulardan bu rolni mazkur bolaga nima uchun topshirganlarini tushuntirib berishlarini sо‘rashi mumkin.
Kichik guruhda boshlovchi rolini tarbiyachini о‘zi bajaradi. О‘yin jarayonida tarbiyachi bolalar harakati va о‘zaro munosabatlar, qoidalarini bajarilishini kuzatib boradi, qisqacha kо‘rsatmalar beradi, bolalarning hissiy holatlarini boshqarib boradi. Qoidaning ayrim bolalar tomonidan buzilishi haqida о‘yinni qayta о‘tkazishdan oldin gapiradi.
О‘yinni yakunlash. Harakatli о‘yin jismoniy yuklamani kamaytiradigan holga keltiradigan umumiy yurish bilan tugallanadi. Yurishni ahamiyatiga kо‘ra bir xil bо‘lgan kam harakatli о‘yin bilan almashtirish ham mumkin.
О‘yin tugagan zahoti uning yakunini chiqarish kerak emas, bolaning tez harakatdan dam olishga asta-sekin о‘tmasligi yurak faoliyatini va butun organizmiga noxush ta’sir etadi. Tarbiyachi о‘yinni baholashida uning ijobiiy tomonlarini ta’kidlaydi, о‘z rollarini muvaffaqiyatli bajargan, jasurlik, chidamlilik, о‘zaro о‘rtoqlik yordami kо‘rsatgan bolalar nomini aytadi va qoidalarning buzilishi hamda bolalarning shu bilan bog‘liq harakatini kuyinib kо‘rsatib о‘tadi.
Katta guruhlarda tarbiyachi bolalarni harakatli о‘yinlarni mustaqil tashkil etishga tayyorlaydi, bunda о‘yinlarning borishini va, ayniqsa, qoidalarning bajarilishini hamda bolalar о‘rtasidagi munosabatlarni kuzatib boradi. U bolalarga harakatli о‘yin variantlarini uning mazmuni, qoidasini, о‘yin harakatlarini о‘zgartirgan holda о‘ylab topish, keyinchalik yangi о‘zi о‘ylab о‘yin topish kabi topshiriqlar beradi.
Katta guruh bolalarida mustaqillik, tashkilotchilik malakasini tarbiyalash maqsadida tarbiyachi ularga kichik guruh bolalari bilan о‘yin tashkil etishini taklif etadi. О‘yin kichik guruh tarbiyachisi kuzatuvi ostida о‘tkaziladi.
Harakatli о‘yinlar bolalarni har tomonlama tarbiyalashda muhim ahamiyatga egadir. О‘yin faoliyati qaysi shaklda ifodalanmasin bolani quvontiradi, ularda ijobiy hislarni uyg‘otadi. Harakatli о‘yinlar bola dunyoqarashini kengaytiradi, atrof-muhitni bilishida о‘ziga xos vosita hisoblanadi.
Harakatli о‘yinlardagi qoidalar о‘yinning borishini belgilaydi, bolalar harakat faoliyatini, о‘zaro munosabatlarini yо‘lga soladi, axloqiy-irodaviy sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi.
Har bir bolaning о‘yin qoidasini anglashi va unga rioya qilishda kattalarning rahbarligi katta ahamiyatga egadir.
О‘yinlar orqali bolalarda halollik, adolatlilik, dо‘stlik, botirlik, о‘zini tuta bilish, qat’iyatlilik kabi axloqiy sifatlar tarbiyalanadi.
О‘yin faoliyatida diqqatni, idrokni rivojlantirish, tafakkur, tushuncha va mо‘ljal olishni aniqlashtirish uchun qulay sharoit yaratiladi, о‘yinlar ijodiy xayol, xotira, topqirlik, fikr yuritish faolligini rivojlantirishga yordam beradi. Shunday qilib, harakatli о‘yinlar bolaning aqliy rivojlanishiga yordam beradi.
Bola о‘yin faoliyati tufayli fazo va buyum voqeligini amalda о‘zlashtiradi, shu bilan birga, ularda fazoni idrok etish mexanizmining о‘zi ham о‘ta takomillashadi.
Masalan, bola tomonidan harakat yо‘nalishini mustaqil tanlash va harakatini о‘yin qoidasida qat’iy belgilangan yо‘nalishda bajarishi, bir tomondan, о‘yin vaziyatini (bevosita idrok qilinadigan) va kо‘rish-motor reaksiyasini (о‘yin harakatlarini) darhol baholashni, ikkinchi tomondan о‘z harakatlarini fazo-о‘yin muhitida anglash va tasavvur qilishni talab etadi.
Harakatli о‘yinlar bolalarda oddiy vaqt mо‘ljalini shakllantiradi. Ular quyidagilarda ifodalaniladi: о‘yin harakatlarining izchilligini tushunib olishda avval, sо‘ng, bundan keyin, bundan oldin, barini bir vaqtda kabi о‘yin topshiriqlarini signalga kо‘ra, bolalar uchun belgilangan muddat doirasida tez bajarishida kо‘rinadi. Bu о‘yinlarga bolalar fazoda mо‘ljal olishni, harakatlar izchilligi va ularga vaqt davomida amal qilishni mashq qiladi.
О‘yinlarning mazmunini, butun о‘yin vaziyatini, uning qoidalarini, personajlar harakatini mustaqil tushuntirish, bolalarning joylashish о‘rnini, о‘yin atributlarini va harakat yо‘nalishlarini fazoviy iboralarni ishlatgan holda kо‘rsatish, о‘tkazilgan о‘yinga baho berish bolalarning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladi.
Harakatli о‘yinlar katta yoshidagi bolalarda ijodiylikni rivojlanishi uchun qulaylik yaratadi. Bunda bolalar eshitgan ertaklari mazmuni asosida kichik о‘yinlarni о‘ylab topishlari mumkin bо‘lgan harakatli о‘yinlar о‘z mazmuni va shakliga kо‘ra estetik faoliyat hisoblanadi. О‘yin harakatlarining rang-barangligi ularni bolalarning aniq chaqqonlik bilan, о‘ziga xos ifodali bajarishlarida aks etadi. Harakatli о‘yinlarda musiqani qо‘llash ham katta estetik ahamiyatga egadir.
Harakatli о‘yinlarni о‘tkazishda harakatlar gо‘zalligini va madaniyatini unutmaslik kerak: diqqatni harakatlari birmuncha ifodali bolalarga qaratish, obrazlarni ifodali, muvaffaqiyatli bera olganlarni rag‘batlantirish kerak.
Buturli emotsional harakatlardan iborat murakkab faoliyatdir. Bu faoliyat belgilangan qoidalar asosida tо‘satdan о‘zgaradigan sharoit va vaziyatlarda bajariladi. Harakatli о‘yin shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkil etish va boshqarish xususiyatlari bilan farqlanadi.
О‘yin davomida tо‘satdan о‘zgaradigan vaziyatlarda harakat qilish va tezkorlik, chaqqonlik (chalg‘itish, «tuzoq»dan qochish kabi jismoniy fazilatlar namoyon bо‘ladi.
О‘yin paytida bolalar faoliyati obrazli syujet yoki о‘yin vazifalari asosida tashkil etiladi va bu bolaning jismoniy mashqlarni ishtiyoq bilan va uzoq muddat bajarishi uchun ijobiy hislar uyg‘otadi. Bu, о‘z navbatida, ularning organizmga ijobiy ta’sirni kuchaytiradi hamda chidamlilikni rivojlantirishga yordam beradi.
О‘yin qoidalariga rioya qilish, axloqiy fazilatlar (о‘zaro yordam, ongli intizom va h.k.)ni tarbiyalashga yordam beradi. О‘yin faoliyatida majmua harakteriga ega turli harakatlar uyg‘unligi (yugurish, sakrash va h.k.) kо‘riladi.
О‘yinlardan, ayniqsa, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ishda foydalanish yaxshi natijalarni beradi.
Harakatli о‘yinlar muhim ahamiyatga ega bо‘lgan kompleks ta’lim-tarbiya jarayonidir. Bu jarayonning asosini tashkil etuvchi bolalarning harakat faoliyati jismoniy rivojlanishga, harakat kо‘nikmalari va jismoniy sifatlarning shakllanishiga, organizmning funksional faoliyatini oshirgan va emotsional quvnoqlik tuyg‘ularini kuchaytirgan holda salomatlikni mustahkamlashga ijobiy ta’sir etadi. Harakatli о‘yinlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari va metodlaridan biri sifatida yuqorida sanab о‘tilgan vazifalarni samarali hal etishga yordam beradi.
Harakatli о‘yinlarni о‘tkazishda erishiladigan sog‘lomlashtirish samarasi bolalarning о‘yin faoliyati jarayonida yuzaga keladigan va bola psixikasiga yaxshi ta’sir etadigan ijobiy emotsiyalar bilan uzviy bog‘liqdir. Emotsional kо‘tarinkilik bolalarda barcha uchun umumiy bо‘lgan maqsadga erishishga intilish uyg‘otadi va u vazifalarni aniq tushunishda, harakatlarning о‘zaro mosligida, fazoda va о‘yin sharoitlarida aniq mо‘ljal olishda, topshiriqlarni tezlashtirilgan sur’atda bajarilishida ifodalanadi. Bolalarning maqsadga erishishiga nisbatan kuchli ishtiyoqi va zavqli intilishi asnosida turli tо‘siqlarni yengib о‘tishga yordam beruvchi irodaning roli oshadi.
Harakatli о‘yinlar bolalar tomonidan avval egallangan harakat kо‘nikmalarini takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash metodi bо‘lib xizmat qiladi. О‘yin jarayonida bola о‘z e’tiborini harakatni bajarish usuliga emas, balki maqsadga erishishga qaratadi. U о‘yin shartlariga muvofiq harakat qiladi, bunda chaqqonlik kо‘rsatadi va shu asnoda harakatlarni takomillashtiradi. Shuning uchun masalan, «Bо‘ri jarlikda» о‘yini bolalar yugurib kelib uzunlikka sakrashni bilib olganlaridan keyin beriladi.
Harakat faoliyati sifatida harakatli о‘yin muayyan maxsus xususiyatlarga ega. U boladan signal va о‘yinda tо‘satdan bо‘ladigan о‘zgarishlarga tezda javob berishni talab qiladi. О‘yinda yuz beradigan turli vaziyatlar, harakatlar mushak tarangligi darajasining о‘zgarishi zaruratini keltirib chiqaradi. Masalan, «Tuzoq» о‘yinida har bir bola boshlovchi harakatini diqqat bilan kuzatib borishi lozim: boshlovchi unga yaqinlashganda qarama-qarshi tomonga shitob bilan qochib о‘tadi; о‘zini xavfsiz sezgach, sekin harakat qilib, tо‘xtab turadi; boshlovchi yaqinlashganda yana harakatini tezlashtiradi.
Deyarli har bir harakatli о‘yinda harakatlar va bolalar harakatiga oid signallar mavjud. Bunday faol harakat faoliyati bola qо‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarini takomillashtirgan va muvozanatlashtirgan holda nerv tizimni mashq qildiradi, shuningdek, kuzatuvchanlik, topqirlik, о‘zgaruvchan atrof-muhitda mо‘ljal olish qobiliyati, yuz bergan mushkul holatdan qutilish yо‘lini topish, tezda qaror qabul qilish va uni amalga oshirish, botirlik, chaqqonlik, tashabbus kо‘rsatish, maqsadga erishishning mustaqil usulini tanlashni tarbiyalaydi.
Harakatli о‘yinlarning kelib chiqishi qadim xalq pedagogikasiga borib taqaladi. Ilk yoshli bolalar oilalarda bolaning dastlabki harakati bilan bog‘liq ovunmachoqlar, ermak о‘yinlar yordamida tarbiyalanganlar. Undan kattaroq yoshdagi bolalar hayotida rang-barang harakat mazmuniga ega bо‘lgan (о‘z ichiga bolalarni rom qiluvchi о‘yin boshlanmalari, xirgoyilari, sanashmachoqlarni oluvchi) xalq о‘yinlari katta о‘rin olgan. Bularning hammasi hozirga qadar badiiy jozibadorligi, tarbiyaviy ahamiyatini saqlab kelmoqda va qimmatli о‘yin folklorini tashkil etadi.