17 Мавзу: Aвтотранспортлар учун алътирнатив ёқилғилар. Замонавий автотранспотрлардан чиқаётган чиқиндиларни утилизация қилиш

17 Мавзу: Aвтотранспортлар учун алътирнатив ёқилғилар. Замонавий автотранспотрлардан чиқаётган чиқиндиларни утилизация қилиш.
Режа:

1. 
   Ёнилғи турлари
   
2. 
   Двигателар тури
   
3. 
   Двигателар ёнилғичиқиндилари таркиби
   
4. 
   Автомобил транспортида атроф-муҳитини тоза сақлаш
   
5. 
   Замонавий автотранспортлардан чиқаётган чиқиндиларни утилизацияси
   

Ёнилғи ва бошқа кувват имкониятлари кенг истеъмол қилиниши натижасида атроф- муҳит, аввало, мавжуд ҳаво хавзаси ёнилғи чиқиндилари (Е - тула ёниб бўлмаган газлар) таркибидаги захарли моддалар билан ифлосланиб бормокда. Ёнилғини кенг истемол келадигансохаларидан бирибу жуда тез купайиб бораётган автомобилаштиришдир. Бутун дунёбуйича автомобиллар сони йилдан-йилга ўсиб бораётгандиги муносабати билан атроф-муҳитнинг ифлосланиши инсоният олдига бир канча муамоларни куймокда. Бунга тирик организм ва ўсимлик дунеси, аввало, инсон соглиги учун нихоятда хавфли ёнилғи чиқиндиларидаги захарли моддааларнинг Атроф-муҳитга зарарли олдини олиш муамоси киради.

Автомобиллар двигатели ёнилғичиқиндилари таркибида ҳавони ифлослантирувчи захарли моддалар бўлиб, унга карбон оксиди (СО), ёниб бўлмаган углеводород (СН-карбонат ва водород кимёвий бирлашмаси), азот оксидлари (NO_x) киради.
Ичдан ёнар поршенли двигателлар ишлашидаги газларнинг бир кисми поршен ва унинг халкалари ҳамда цилиндири утрасидаги нозичликлардан двигател картерига утади. У ерда мойлаш материаллари бухларига аралашиб, картер газларини (КГ) хосил қилади. Бундай газ аралашмаларининг ҳисобланади.



Замоновий автомобил структурасининг энергоэкологих чизмаси

Нихоят, атроф-муҳитини ифлоланишининг учинчи манбаи- бу ёнилғи идиши (бани), карбюраторлар ва двигатели озиклантириш системасидан чикувчи ёнилғи буғларидир. Бундай ёнилғи буғлари таркибида хар хил захаралимоддалари бўлади.

Автомобиллар двигателининг ишлаши натижасида атроф-муҳитга энг куп микдора чиқадиган захарли моддалар манбаи ичида ёнилғи чиқиндилари бўлиб, буни куёидаги жадвал материаларидан куриш мумкин(1 жадвал)

1 жадвал

Двигателлар тури	Ёнилғи чиқиндиси			Картер газлари			Ёнилғи буғлари
	СО	Сх Ну	NOx	СО	Сх Ну	NOx	СО	Сх Ну	NOx
Бензин ёнилғисида ишловчи(карбюраторли)	95	55	98	5	5	2	0	40	0
Дизел ёнилғиси да ишловчи	98	90	98	2	2	2	0	8	0

Америка Қўшма штатлари атроф-муҳитни химоя қилиш агентлиги маълумоларига кура, одамлар сихат-саломатлигига хавф тугдирувчи зархарли моддарнинг купчилиги, шу жумладан СО нинг 85-97 фоизи, СН нинг 55-75 фоизи ва NO_x нинг 46-63 фоизи мамлакат ахолисининг яримдан куп яшайдиган шахарларда автомобиллар, автобуслар ва мотоциклетлар чиқарган ёнилғи чикндилари ҳисобига хосил бўлади.

Яна шуни ҳисобига олиш лизимки, карбон оксиди (СО) ҳавода турт ой мобайнида сақланиши мумкин. Ҳаводаги карбон оксидларнинг меъёрдаги конгентрагиялари амалда ўсимлик дунёсига зарар келтирмайди, лекин одамларни ва бошқа тирик организмларни захарлайди.
Карбон оксиди ёпик бино ва ҳаво алмашуви кам бўлганбина ичида ишловчилар, учун агникса хавфлидир.автомобилик кабинаси ёпилмаса ёки унинг тиркишлари бўлса, ишловчи шофёрлар ҳаётига ёнилғи чиқиндилари хавфли таъсир қилади.
Енилги чиқиндилари захарли моддаларни камайтириш ташқилий тадбирларига куйидагилар киради; ёнилғич чиқиндилари тарикибида захарли моддаллар сақланиб колиш сабабларини ураганиш; йул харакатлари режимини тўғри ташқил этимш; ёнилғи чиқиндилардаги захарли моддаллар камайтиришга қаратилган тадбирларни уз вактида ва сифатли бажариш; автомобил, айниқса унинг энг кам чиқарадиган харорат режимига риоя қилиш; двигател ёнилғи чиқиндилари захарли моддалларни диагностика ва назорат қилиш жойларини ташқил қилиш.
Атроф-муҳитини тозалаш ишлари билан бир каторда хар бир корхона ишлаб чиқаришда санитария меёрига риоя қилиши ва Атроф-муҳитга, айниқса сув хавзаларига ифлос чиқиндиларни ташламаслиги зарур. Корхонанинг ишлаб чиқариш бўлимларни кенгайтириш, кайта куриш ва жихозлаш ишлари лоийхаларида табиатни тоза сақлаш иншоотларини куриш ҳамда уларининг самарали ишлашини ташқил қилишни кузда тутмок лозим.
Купчилик давлатларда ва бизнинг мамлакатимизда атроф-муҳитининг ёнилғи чиқиндилари билан ифлослантирилмаслик максадида ёнилғи чиқиндилари таркибида колиши мумкин бўлган захарли моддалар меъёрлари чегарасини белгиловчи махсус конунлар ка бўл қилиниган.
Бундай конунлаштирилган меъёрлари чегарасини белгиловчи махсус конунлар ка бўл қилинган.
Бундай конунлаштирилган меъёрларни жорий этиш автомобиллар ва улар двигателллар конструкциялари янада такомиллаштирилишига таъсир қилиши билан бирга уларни ишлатиш техника маданиятини оширишни ҳам талаб қилади. Респубилакамизда ва чет эл давлатларида транспорт воситалари тинимсиз такомиллаша бориши билан ҳаво хавзаларини согломлаштиришга қаратилаган тадбирлар олиб борилаётдир.
Кейинги ийлларда автомобил саноатида ва автомобил транспортида фан-техника тараккиёти ютукларини жорий этиш натижасида автомобилларнинг хар бир қилометр юрган масофага тўғри келувчи ёнилғи чикинсидаги захарли моддалар асосий компонентларини куйидаги микдорда (г/км) камайтириш имкони тугилади; карбон оксиди (СО) буийча 45 фоиз, ёниб бўлмаган углеводород (СН) буйича 25 фоиз ва азот оксидлари (NO_x) буйича 12 фоиз. Автомобил транспорти ёнилғи чиқиндиларидаги захарли моддаларнинг умумий камайиши 30 фоизга етди.
Автомобил парклари муттасил ўсиб бораётган шароитдахал қилиниши лозим бўлган асосий масалалардан бири-ҳаво хавзаларида хозирги тозалик даражасини сақлаб колиш ва унинг ифлосланишини камайтиришдир. Шунинг учун автомобил двигател ёнилғи чиқиндиларидаги захарли моддаларни камайтириш, уларнинг ёнилғи харажати тежамини, кувват ва конструкцияси чидамлигини ошириш катта аҳамиятга эгадир.
Автомобил транспортида атроф-муҳитини тоза салаш катта аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олиб, унда ишловчиларни экологик хавфсизликка урганишг ва бундай масалаларни мутассил таргибот қилиш зарур. Илмий-техника таргиботини яхши ташқил қилиш зарур. Илмий-техника таргиботини яхши ташқил қилиш ҳамдаАтроф-муҳитни тоза сақлаш ишларига автомобилтранспортидаги инженер техник ходимлар ва экология билан шугулланувчи тиббиёт ходимларимуттасил жалб қилиши лозим. Экологик масаларини урганиш ва таргибот қилиш газлардаги захарли моддаларни камайтиришга мулжалланган техник-ташқилий ишлар намунали режаси ҳамда автомобил транспортида ишловчиларни чиқиндиларидаги захарли моддаларни камайтиришга урганиш буйича намунали даструр ва бошқаларига асосланган бўлиши лозим.
Атроф-муҳитни йил сайни ифлосланиши мутлоқ микдорнинг ўсиб бориши кишиларни хаяжонга солиши табийдир.
Саноат ишлаб чиқариши, шу жумладан транспорт ва аввало, автомобил траспортрнинг шахар ва алохи яшовчи жойларда кенг ривожаланиши атроф-муҳитга бўлган кучланишни оширади ҳамда уларни захарловчи моддалардан тоза сақлаш учун қўшимча харажатлар қилишни талаб қилади.
Бизнинг республикамизда табиий ресурслар жуда куп бўлишига қарамай, улардан оқилона фойдаланиш ҳамда атроф-муҳитни тоза сақлаш масаларига жуда кам аҳамият берилаётир. Албатта, бундай долзарб масалани яҳлит хал қилиш ва табиатни тоза жуда катта маблағ сарфини талаб қилади.
Табиатни сақлашга қаратилаги тадбирларни методик жихатдан бахолашда атроф-муҳитга таъсир этувчи ёнилғи чиқиндиларидаги захарли моддаларни ҳисоблаш алохида аҳамият касб этади.