17-ma’ruza yoy so’ndirgich qurilmasi va kommutatsion apparat Ma’ruza rejasi

2. Lokomotiv dispetcherining boshqaruvchanlik faoliyati asosi
Dispetcherlik faoliyati ergonomik tizimining bir bo’lagi xisoblanadi, ya’ni tarkibiga inson kiritilgan boshqaruv tizimi. Insonning tizimdagi huddi element singari o’rni markaziy xisoblanadi; uning xarakatlarini quyidagicha izoxlash mumkin; «ko’ryapman — eshityapman — boshqaryapman». Texnik vositalarning rivojlanishi, dispetcherlashtirish, tashishlar xajmining ortishi, poezdlarning xarakat tezliklarning oshishi kabi ishlar poyezd dispetcherlarining ishlarini qiyinlashtirdi. Dispetcherning ish texnologiyasini temir yo’l uchastkasida yuzaga kelgan sharoitdan kelib chiqqan xolda poezdlar xarakatini boshqarish jarayonida amallarni bajarilish ketma-ketligini belgilovchi ko’rsatma va qoidalar belgilab beradi: lokomotiv dispetcherlari yana lokomotivlarning texnik xolati va lokomotiv brigadalarining tayyorlik darajasini xam xisobga olishlari lozim bo’ladi.
Poezd va lokomotivlarning boshqarish ob’ektlari dispetcherning ko’rish chegarasidan tashqarida bo’ladi va u dispetcherning faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi u o’z vaqtida turli nostandart vaziyatlar uchun qarorlar qabul qilishi, ijodiy fikrlashi va vaqtning yetishmovchiligi bilan bog’liq masalalarni xal etishi lozim bo’ladi. Dispetcherlarning faoliyatini kuzatish bilan bog’liq kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, ularni ish faoliyatining 80-98 foizi turli xil ma’lumotlarni qabul qilish va uzatish bilan bog’liq bo’lar ekan va bu uning sog’lig’iga jiddiy ta’sir o’tkazadi. Ba’zi vaqtlarda dispetcherning smenalik vaqtidagi yurak urishi daqiqasiga 140-160 tagacha bo’lishi mumkin ekan. Shunday qilib dispetcherning ishi, charchatadigan, doimo bosim ostida, asabiy emotsional va nihoyat aqliy mehnat hisoblanadi.
Dispetcherning faoliyatiga ishda yuzaga keladigan poyezdlar harakatining nomutanosibligi, turli xildagi qurilma va vositalarning ish vaqtida ishlamay qolishi bilan bog’liq muammolar sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Shunday ekan dispetcherning shaxsiy qobiliyatlari yuqorida keltirilgan darajaga javob berishi lozim bo’ladi. Bir qator mutaxassislarning fikricha dispetcherning psixofiziologik xolati yuk va yo’lovchi poezdlari xarakati bilan bog’liq bo’lgan barcha ko’ngilsiz xolatlarning 60-70 foiziga sabab bo’lar ekan. Dispetcherning yuqori darajadagi ishonchli ishlashini ta’minlash boshqaruvning sifatini oshirishga xizmat qiladi. Ishonchli xarakat bu, o’z vaqtida poezd xolatlari bo’yicha nostandart vaziyatlarda to’g’ri qarorlar qabul qilish, boshqaruv jarayonining aniq bajarish va shu bilan birga beriladigan buyruqlarni aniq va o’z vaqtida belgilangan reglamentlar bo’yicha bajarishdan iboratdir. Insonning ishonchli faoliyat ko’rsatishi, bu berilgan vaqt mobaynida, mavjud sharoitlardan kelib chiqqan xolda charchamasdan to’laqonli mexnat qilishi demakdir. Dispetcherning ish faoliyatidagi samarasiz ishlar ular tomonidan ishga layoqatlilikni to’liq yoki qisman yo’qotilishi demakdir. O’z-o’zidan bunday xolatlarda dispetcher noto’g’ri va reglamentga rioya qilmagan xoldagi buyruqlarni berib yuborishi mumkin, masalan lokomotiv va lokomotiv brigadalarini temir yo’llar poligonlarida bir joydan boshqasiga yuborish vaqtidagi buyrug’i va boshqalar… Shu sababli xam poezd va lokomotiv dispetcherlarining faoliyatini yaxshilash va ularning aqliy mexnatlarini yanada osonlashtirish maqsadida avtomatlashtirilgan ish o’rinlari barpo etilmoqda. Biroq xar qanday xolatda xam dispetcher u yoki bu qarorlarni qabul qilishda eng katta bo’g’in sifatida faoliyat ko’rsataveradi.