17 §. Вақтни ўлчаш

25 §. Соат турлари 
 
Аниқ соатларнинг кашф қилиниши астрономиянинг тараққий этишига 
имконият туғдирди, чунки соат энг муҳим астрономик асбоблардан бири 
ҳисобланади. 
Жуда қадимда инсонлар аниқ вақтни билиш учун қуёш, қум ва сув 
соатларидан фойдаланишган. Қуёш соатлари экваториал, вертикал ва 
горизонтал соатлар бўлиб, бу соатлардан фақат ҳаво очиқ кунлари 
фойдаланиш мумкин. 
Экваториал қуёш соати 12-расмда кўрсатилган усулда тузилган бўлиб, 
соат стержени Олам ўқи йўналишида, сондан ёзилган текислик олам экватори 
текислигида ва 12 сони кўрсатилган нуқта шимол йўналишини кўрсатиш 
ҳолатида ўрнатилади. 

- соат ўрнатиладиган географик кенглик. Бу соатнинг 
камчилиги қуёш экватор текислигидан пастда ҳаракатлангандан (кузги тенг 
кунликдан баҳорги тенг кунликгача) стерженнинг сояси аниқ вақтни 
кўрсатмайди. 

 
12-расм. Экваториал қуёш соати.
Горизонтал қуёш соати (13-расм)нинг ишлаш принципи экваториал 
қуёш соатидан афзалроқдир. Бу соатдан йил давомида ҳаво очиқ кунлари 
фойдаланиш мумкин. У математик горизонт текислигида ўрнатилади.

---

Вертикал қуёш соатларнинг горизонтал соатлардан фарқи, улар 
вертикал йўналишда жануб томонга қаратилган ҳолда ва стержен географик 
кенгликга тенг миқдорда букилиб ўрнатилади. 
13-расм. Горизонтал қуёш соати. 
Фан ва техниканинг ривожланиши маятникли соатларни кашф қилди. Бу 
соатлар қуёш ёки юлдуз вақтларига мослаштириб, ундан қуёш ёки юлдуз 
вақтини олиш мумкин. Соат маятниги ҳар секундда бир марта тебранади ва 
соат минути милини 1 секундда олға суради. Аммо температура ўзгариши 
маятникни узайиш ва қисқариш ҳолатларига олиб келади ва соат юришида 
нотекислик ҳосил бўлади. 
Хронометр – пружиналик соат бўлиб, бу соатни бир жойдан иккинчи 
жойга бемалол кўчириб юриш мумкин. Унинг маятникли соатдан афзаллиги 
ҳам шунда. Хронометрдаги маятник ролини балансир ва компенсатор 
бажаради.
Кварс соатларининг юриш принципини унинг монокристалидан маълум 
катталикда қирқиб олинган пластинканинг ўзгарувчан электр майдон 
таъсирида маълум ўзгармас частота билан тебрана олиш қобилиятларига 
асосланган.
Кварц соатлари электр тебраниш генераторидан ва тебраниш 
частотасини ўзгармас ҳолда сақлаб турадиган кварц кристаллидан тузилган. 
Ўзгармас частотали электрик тебранишлар махсус асбоблар ёрдамида соат 
стрелкалар кўрсатишига айлантирилади.