16. O‘zbek xalqi va uning yozma yodgorliklari va yozuv tarixi

Yozuv turlari
• Piktografik yozuv
• Logografik, yozuv
• Iyeroglifik yozuv
• Ideagrafik yozuv
• Mixsimon yozuv
• Fonografik yozuv


Ko’pchilik olimlarning fikricha, har qanday yozuvning asosida musavvirlik yotadi. Atrof-tevarakdagi narsalarni suratda aks ettirish hamma xalqlarga xosdir. Shuning uchun hozirgi zamon yozuvi bo’lmagan paytda odamlar ba’zi hodisa va voqealarni uzoq, masofaga yetkazish niyatida yoki zamonda abadiylashtirishni, jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish yo’li bilan amalga oshirishgan. Bunday yozuv piktografik yozuv deb nom olgan. Bu atama ikki so’zdan iborat bo’lib, birinchi yarim lotincha pictus (chizilgan) va ikkinchi yarmi grekcha grapho yozaman degan ma’nolarni anglatadi. Bu yozuvning birliklarini piktogrammalar deb atashgan.


17. Qadimgi turkiy til morfologik strukturasining o‘ziga xosligi. Qadimgi turkiy til morfologik tip jihatidan turkiy tillar singari agglyutinativdir. Soz formalari sozning negiziga maxsus qoshimchalarni muayyan tartibda qoshish yoli bilan yasaladigan tillar agglyutinativ tillar deb ataladi. Ammo qadimgi turkiy tildagi morfemalar hozirgi ozbek adabiy tili va singarmonizmni yuqotgan shevalardan singarmonistik variantlarining borligi bilan farqlanadi.Lekin bu sof morfologik farq bolmay,fonetik farqdir. Qadimgi turkiy til morfologiyasiReja:Qadimgi turkiy tilniig umummorfologik xususiyatlari.Ot turkumiga oid xususiyatlar. Ot yasovchi affikslar. Koplikka xos xususiyatlar. Egalik affikslariga oid xususiyatlar. Kelishik xususiyatlari..3.Sifat turkumiga xos xususiyatlar. Son turkumiga xos xususiyatlar. Olmosh turkumiga xos xususiyatlar.4.Fel turkumiga xos xususiyatlar. Fel yasovchilar. Felning daraja formalari. Felning buyruq va istak formalari. Sifatdosh va ravishdosh formalari. Felning zamon formalari. Felning shart formasi.5.Ravish turkumiga oid xususiyatlar. YOrdamchi sozlar doirasidagi xususiyatlar. Hozirgi ozbek adabiy tili morfologiyasidan qadimgi turkiy til morfologiyasining umumiy farqi quyidagilardan iborat: 1.Hozirgi zamon morfemalari qadimgi turkiy tildagiga nisbatan miqdoran kop va mazmunan boy. 2.Hozirgi ozbek tilida yoq bolgan yoki alohida element sifatida oqilmaydigan morfemalar ham bor. 3.Soz va forma yasovchi chet til morfemalari yuq. 4.Murakkab morfemalar juda kam. Ot. Koplik: Bu davrda koplikning asosiy va kop kollanadigan korsatkichi -lar koshimchasi bolib, u qalin va ingichka variantlarga ega. qalin negizga -lar, ingichka negizga - ler varianti qollaniladi: kunchuy (xonim) - kunchuylar (xonimlar) beg (bek) - bekler (beklar) davrdan bilan tugagan bazi sozlarning kopligi shu n ni t ga aylantirib yasalganini korish mumkin. eren (jangchi) - eret (jangchilar) Eslatma: Birlik maxsus affiks bilan ifodalanmaydi. Kelishik: Qadimgi turkiy tilda 7 ta kelishik bolgan ular quyidagilar: 1) bosh kelishigi: 2) qaratqich kelishigi. koshimchasi -nыq - niq; -kuq; -nUq; -naq; -neq -ыq; Masalan: bayыrkunuq, burxanlarnaq; 3.Tushum kelishigi. qoshimchasi -g; -g; - ыg; -ig; -ug; -ug; -ag; - eg; -ы; -i; -n; -ni; - nы. Masalan, su (lashkar) - sUg (lashkarni); tash (tosh) - tashыg (toshni). 4. Vosita kelishigi. qoshimchasi -n; -ыn; - in; -un; -an; -en. U ish harakatining sodir bolgan ornini, boshlaning oonini, birgalik vosita manolarini ifodalaydi. Masalan, qolqaqыn eshidip – til bilan sozlab: 5.Jonalish kelishigi. qoshimchasi -garu; - geru; -qaru; -kerU; -gar; -gor; -ru; -ru; -ra; -re; -qa; -ke; -ga; -ge; -ya; -ye; -a; -e. Masalan, oguzgaru - ogizga; biziqeru '- bizga, uygurgaru, maqar,saqar, maru, beru, ichre, taga. 6.Orin-payt kelishigi.-da; -de; -ta; -te. Masalan, taygan kelte tiriltim (askar topladim). 7. CHiqish kelishigi. CHiqish koshimchasi -dыn; -din; -tыn; -tin -dan; -den; -tan; -ten. Qadimgi turkiy tilning oxirgi davrlariga xos yodnomalarda uchraydi. Eldin, elke, balыqdыn, balыqqa, ulushdыn, ulushqa. Qadimgi turkiy tilda ot, otlashgan soz yoki sifatdan ot yasovchi quyidagi qoshimchalar bor: 1.-chы; -chi. qoshimchasi. Bu koshimcha kasb va biror yumush egasini bildiruvchi ot yasaydi. Masalan, bediz (naqsh) - bedizchi (nakqosh); yog(aza) - yogchы(azani boshqaruvchi). 2. -lыq; -lik -luq; -lUk qoshimchasi.Bu koshimcha mavhumlik makon va tanovar anglatadi. Masalan, ach (och) – achlыq (ochlik); yemish (meva) - yemishlik (mevazor). Sifat. Predmetning rangini, tusini bildiradi. Ala, aq, qara, yeshыl.yagыz - kulrang. Predmetning xususiyatini: arыg- toza, sogug-sovuq Predmetniig sifatini va holatini bildiradi: bilgel -bilimli, quzgun - botir. -lыg, -lig, -lug, -lug. Bu qoshimchalar otdan sifat yasaydi va egalik hamda nisbatni bildiradi.ekin(ekin) - ekinlig(ekinli)- sыz, -siz, -suz, -sUz. Bu qoshimcha otdan egasizlik va yoqlik bildiruvchi sifat yasaydi. Bilig(bilim) - biligsiz(bilimsiz). -saq –sek. Bu istak bildiruvchi fel yasovchi -sa,-se hamda feldan sifat va ot yasovchi –q-k qoshimchasining birlashuvidan Hozirgi ikkilangan undoshli sonlarda qadimgi turkiy tilda bir undosh bolgan. iki (ikki), yeti(etti), sekiz(sakkiz), toqoz(toqqiz), otoz{ottiz), elig(ellik). Yigirma soni yigirmi, sakson sekiz on, toqson tokoz on, ming bing shakliga ham ega. On ming tuman soni orqali ham ifodalanadi. Tartib son qoshimchasi fonetik variantlarga ega va hozirgi oxiridagi i unlisi yoq: uchunch (uchinchi), tortunch(tortinchi), besinch (beshinchi). Birinchi ornida bashtыnkы yoki ilki va ikkinchi ornida ikiti ishlatiladi.Jamlov qoshimchasi -atu, egu shakliga ega: altы(olti) -altaru(oltov);uch(uch) - uchegu(uchov) Taqsim formasi -(r)-ar, -(r)-er - qoshimchasi bilan yasaladi:bir(bir) - birer(bittadan)uch(uch) - ucher(uchtadan)altы(olti) - altыrar(oltitadan)iki(ikki) - ikirer(ikkitadan). Olmosh Qadimgi turkiy tildagi olmoshlar quyidagi xususiyatlarga a ga: 1. Ozlik olmoshi, o z dan tashqari, kentu(kendu) sozi bilan ham ifodalanadi. Oz aslida ot bolib, u "nafs" va "jon" manolarida ishlatilgan.
Oz olmoshi aniqlovchi vazifasida kelib, aniqlanayotgan, predmetning malum shaxsga qarashliligini, xosligini takidlab korsatadi. Masalan, Iusuf kozыge baqdы, oz yozini kordi. Kishilik olmoshi.Kishilik olmoshlari qadimgi turkiy tilda quyidagicha korinishda boladi: Ishaxs birligi – men IIshaxs birligi – sen IIIshaxs birligi - ul Korsatish olmoshlari. qadimgi turkiy tilda korsatish olmoshlarining bu, ul, u, ushbu, oshud, oshal, shul kabi formalari keng qollanilgan bolib, ayrim yodgorliklarda ush, tu, osha, oshu, ene,mene, hamul,hamin kabi formalari ham uchraydi. Birgalik olmoshlari. qadimgi turkiy tilda birgalik olmoshlarining barcha, barы, bazi formalari keng qollanilgan.Hamma birgalik olmoshi ornida qamug va alqu istemol qilinadi. Ravish Qadimgi turkiy tilda hozirgi ozbek adabiy tilida yoq bolgan ravishlar bor. Masalan otru (songra), kisre(keyin), kerU(orqaga), ongre(oldinga, oldinda) kabi ravishlar shular jumlasidandir..Bazi ravishlar shaklan va mazmunan ozgargan. Masalan qadimiy qop (butunlay) xozir xop shaklida va manosi ham bir oz toraygan. Endi emti shakliga. quyi kudы shakliga ega. Qadimgi turkiy tilda ravishlar boshqa soz turkumlariga nisbatan kop emas. SHunday bolsa-da, bir qator ravishlarni uchratish mumkin. Mavjud ravishlarni ham tub va yasama negizlarga ajratish mumkin.| Tub negizlarga teg(oxshash), oq(erta), yana(yana), emti(endi), ashnu(avval) kabi ravishlarni kiritish mumkin. Fel Fel yasovchilar. Qadimgi turkiy tillarda quyidagi fel yasovchi qoshimchalar bor: 1.-o; -a qoshimchasi. Ot va sifatdan fel yasaydi.at(ot) - ata(ata)tOz(togri) - tOza(togirlamoq) 2. -la; -la qoshimchasi. Otdan fel yasaydi, yay(yoz) - yayla.(yozni otkaz)sU (lashkar) – sUla (lashkar tort)-lan; -len qoshimchasi. Ot va sifatdan fel yasaydi. qan(xon)- qanlan(xonlik bol); qatыg(qattiq) – qatыglan (chiniq). 4.-ad; -ad qoshimchasi.Bu qoshimchadagi d ornida tish orqa z ham bolishi mumkin.Otdan fel yasaydi. qul(qul) - qulad(qulga aylan); kung(chori) - kunged(choriga aylan).(-ы)-q -(i)k qoshimchasi. Otdan fel yasaydi. tash(tashqari) - tashыq(tanshqari chiq) ich(ichkari) - ichik(ichkari kir) 6.-sыra, -sire qoshim chasi.Otdan fel yasaydi va –sizlan manosida ishlatiladi.qagan (xoqon)- qagansыra (xonsiz bol) el(davlat) - elsire(davlatsizlan) 7.-sa, -se qoshimchasi. Ot va feldan fel yasab, istak bidiradi. eg(gosht) - etse(goshtsiradi)ach(och) – achsa (ochmokli boldi).



18. Qadimni turkiy tilda ko‘p xonali, jumladan, ikki xonali sonlar qanday hosil qilingan.