Taqsimlash usuli YAlpi ichki maxsulot (YAIM) ko’rsatkichi taqsimlash usuli bilan xisoblanganda, uning mamlakat iqtisodiy xududidagi barcha rezident va norezidentlarning to’langan birlamchi daromadlari yig’indisiga teng bo’ladi:
YAIM = BD
1993 yilda statistika amaliyotiga kiritilgan MXT ning uchinchi xalqaro standarti bo’yicha quyidagi daromadlar birlamchi daromadlar xisoblanadi: 1. Ishlab chiqarish faoliyatidan olingan daromadlar:
a) yollanma xodimlarning mexnat xaqi;
b) ishlab chiqarish va import sof solig’i;
v) yalpi foyda va yalpi aralash daromad.
2. Mulkdan olingan daromadlar, ya’ni boshqa iqtisodiy birliklar foydalashi uchun ularning ixtiyoriga berilgan moliyaviy va nomoliyaviy aktivlardan olingan daromadlar:
a) foizlar;
b) dividentlar;
v)chet el investitsiyalarini qayta investitsiyalash natijasida olinadigan tushum;
g) sug’urta polislarining egalariga beriladigan mulkdan olinadigan daromadlar;
d) renta.
Xisobot davrida yollanma xodimlar bajargan ishlar uchun ish beruvchilar tomonidan ularning pul yoki natura shaklidagi rag’batlantirilishi - yollanma xodimlarning mexnat xaqi deb ataladi.
Mamlakat iqtisodiy xududidagi rezident va norezidentlarga to’langan meqnat xaqi xisoblangan summalar asosida xisobga olnnadi va ikki qismdan tashkil topadi:
1) yalpi ish xaqi;
2) ijtimony sug’urta ajratmalari;
Daromad solig’i va ajratmalar uchun to’lanadigan to’lovlar xam yalpi ish xaqi xajmida ko’rsatiladi.
Pul shaklidagi yalpi ish xaqiga quyidagi elementlar kiritiadi:
a) xisobot davrida yollanma xodimlar bajargan ishlari uchun ishbay narxlar, tarif stavkalari va lavozim maoshlari bo’yicha xisoblangan ish xaqi;
b) ishbay narxlar, tarif stavkalari va lavozim maoshlariga kushimcha va ustaama xaqlar; og’ir sharoitlarda bajarilgan ishlar uchun to’lovlar; ishbay vaqtidan tashqari va to’g’ri vaqtlarda bajarilgan ishlar uchun qo’shimcha xaqlar; dam olish va bayram kunlarida bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;
v) chakana narxlarning o’zgarish munosobati bilan to’langan ustama xaqlar:
g) ishlab chiqarishda erishilgan yutuqlari va ko’p yillik yutuqlari uchun mukofot va rag’batlantirishlar;
d) xodimlarning xar yilgi ta’tili uchun va qo’shimcha to’lovlar;
e) xodimlar malakasini oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash maqsadida ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan xodimlarning o’qish davri uchun to’langan ish xaqi;
z) xodimlarni tibbiy tekshirish uchun ularga tibbiyot muassasalarida bo’lgan vaqtlari uchun to’lovlar;
i) mexnat shartnomasida ko’rsatilgan foydaning bir qismi;
k) komission va choy puli;
l) yollanma xizmatkorlarning ish xaqi;
Natura shaklidagi yalpi ish xaqiga quyidagi elementlar kiritiladi:
a) korxonalarning yollanma xodimlariga bajargan ishlari uchun berilgan, ya’ni shu korxonalarda ishlab chiqarilgan maxsulot va xizmatlar qiymati;
b) ayrim tarmoqlarning o’z xodimlariga (qonunga muvofiq) tekinga berilgan uy-joy xizmatlari, oziq-ovqat maxsulotlari, tovarlar, shu jumladan formali kiyim- kechaklarning qiymati yoki ularning pasaytirilgan narxlarda sotilishi munosobati
bilan imtiyozli summalar;
v) xodimlarning yashaydigan uy-joylari uchun korxona tomonidan to’lanadigan xarajatlar;
g) xodimlarning oshxona, bufet va davolanish joylarida tekinga yoki imtiyozli summalar bo’yicha ovqatlanishi;
d) xodimlarni ish joylariga olib kelish uchun transport to’lovlari;
e)ayrim yollanma xodimlar uchun korxona tomonidan to’lanadigan sug’urta to’lovlari;
j)ayrim yollanma xodimlar uchun korxona tomonidan nodavlat ijtimoiy fondlarga to’lanadigan ajratmalar;
z) maktabgacha ta’lim muassasarida bolalarni tarbiya qilish uchun to’lovlar; davolanish maqsadida xodimlar va ularning oila a’zolari uchun yo’llanma xaqi;
i) xodimlarni rag’batlantirish maqsadida tekinga berilgan aktsiyalarning qiymati yoki aktsiyalarga egalik qilish uchun ularga berilgan imtiyozlar va patura shaklidagi mexnat xaqining boshqa turlari;
Ijitimoiy sug’urta ajratmalari ikki xil bo’lishi mumkin:
a) ijtimoiy sug’urtaga xaqiqiy ajratmalar;
b) ijtimoiy sug’urtaga shartli xisoblangan ajratmalar;
YOllanma xodimlarning kelgusi davrlarda ijtimoiy ta’mirlash maqsadida korxona va tashkilotlarning davlat ijtimoiy sug’urtasi, nafaqa va tibbiy sug’urta fondlarga qadimgi to’llovlari - ijtimoiy sug’urtaga xaq shartli ajratmalar bo’lib xisoblanadi.
Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish omillaridan foydalanishi munosabati bilan ishlab chiqarish birliklari tomonidan davlat boshqaruv idoralariga o’tkaziladigan majburiy tekin qaytarilmaydigan to’lovlari ishlab chiqarish va import solig’i deb ataladi.
ishlab chiqarish va import solig’i ikki xil bo’ladi:
-maxsulot va import solig’i;
-ishlab chiqarishning boshqa soliqlari.
Rezidentlar ishlab chiqaradigan soxadagi yoki chet ellardan keltiriladigan tovar va xizmatlarning qiymatiga munosib ravishda ulardan olinadigan soliqlar maxsulot yoki import solig’i xisoblanadi.
Maxsulot va import solig’iga quyidagilar kiritiladi:
a)qo’shilgan kiymat solig’i;
b)aktsiz solig’i;
v)oborot solig’i:
g) reklama solig’i,
d) foyda solig’i;
g)import va eksport solig’i;
Rezidentlarning ishlab chiqarish omillaridan foydadalanishi xamda qandaydir talab chiqarish faoliyat bilan shug’ullanishi uchun ruxsatnomaga ulardan olinadigan soliqlar ishlab chiqarishning boshqa soliqlar xisoblanadi.
Iqtisodiy birliklari ixtiyorida yollanma xodimlarga mexnat xaqi, davlat boshqaruviga ishlab chiqarish va import solig’i to’langandan keyin qoladigan yalpi qo’shilgan qiymatning bir qismiga yalpi foyda deb ataladi.
Mexnat xaqi va foyda birga qo’shilgan daromad aralash daromad bo’lib xisoblanadi
