16-mavzu. Estetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja “Estetika” fanining obekti va falsafiy mohiyati

Оврўпа норасионал эстетикасининг асосий ғоялари (Шопенҳауэр, Нитцше). Олмон мумтоз эстетикасида ратсионализм ўзининг юксак чўққисига кўтарилган бўлса, ундан кейинги баъзи фалсафий таълимотлар норационаллик асосида иш кўрдилар. Ана шу норационаллик йўналишининг дастлабки йирик намояндаларидан бири буюк олмон файласуфи Артур Шопэнҳауэр (1788-1860)дир.
Шопэнҳауэрнинг нафосат фалсафаси асосан «Олам ихтиёр ва тасаввур сифатида» деб номланган йирик асарида баён этилган. Файласуф санъат билан фанни бир-бирига солиштирар экан, санъатни нарсаларнинг асосланиш қонунидан мустақил тарзда «мушоҳада қилиш тури» деб атайди. Эстетик мушоҳада объекти алоҳида нарса эмас, балки асосланиш қонуни ҳаракати остидан олинган ғоя афлотунча маънодаги ғоя. Уни ақл билан эмас, фаҳм (интуиция) ёрдамида пайқаш мумкин. Санъатнинг фандан устунлиги ҳам ана шунда. Шу маънода Шопэнҳауэр «ғоя»ни «тушунча»га қарши қўяди. Тушунча фанга зарур, санъат учун эса бефойда. Санъатнинг мақсади-ғояни инъикос эттириш. Санъат турларининг фарқи эса улардаги ифода материали билан белгиланади. «Санъатнинг моҳияти шундаки, — дейди Шопэнҳауэр, — унда бир ҳодиса минглаб ҳодиса учун жавобгар», у муҳим воқеа-ҳодисани олиб, номуҳимини ташлаб юборади. Образ-мушоҳадали ғоя, у тушунчадан фарқли тарзда, сон-саноқсиз алоҳида нарсаларнинг ўрнини мантиқийлик ҳамда мавҳумий умумийлик воситасида эмас, балки фаҳмий (интуитив) идрок ва тасаввур йўли билан эгаллайди.
Шопэнҳауэрнинг шогирди Фридрих Нитцше (1844-1900)нинг қарашлари ҳам ниҳоятда ўзига хос. У эстетикага доир асарларида жумладан, «Фожианинг туғилиши» рисоласида Суқротдан то Шопэнҳауэргача бўлган нафосатшуносликни «қайта баҳолаб» чиқади; тарихда ҳақиқат (ақл) ва гўзаллик ўзаро ҳамкорлик ёки жуда бўлмаса, «қўшничилик» қилган. Нитцшенинг фикрича, нафосатшуносликда «ҳамма нарса гўзал бўлиши учун оқилона бўлиши керак»деган суқротчиликдек янглиш йўл йўқ. Нитцше романтиклар ўртага ташлаган «гўзаллик Худонинг ҳақиқати» деган фикрни рад этиб, гўзалликни Худо-санъаткор томонидан яратилган иллюзия-хомхаёл хаёлот деб атади. Ҳақиқат (ақл) билан гўзаллик, унинг наздида, тенглаштириб ва сиғиштириб бўлмайдиган, бир-бирига зид тушунчалардир.