16-ma’ruza. Geoekologik kartalashtirish

Geoekologik kartalarning legendasi.
 
Geoekologik kartalarning asosini yirik 
masshtabli landshaft kartalari tashkil qiladi. Landshaft konturlari asosiy tabiiy 
chegaralar hisoblanadi. Ular doirasida boshqa ko„rsatkichlarning ham bir-birlaridan 
farqi aniqlanadi va tasvirlanadi. 
Geoekologik vaziyatlar darajalari sifatli rang usulida beriladi, ranglar 
chegaralari landshaft konturlari bo„yicha o„tkaziladi. Geoekologik vaziyat darajasi 
“geoekologik vaziyatni aniqlovchi mezonlar shkalasi” asosida bir necha indikatorlar 
asosida baholanadi. Landshaftlarda rivojlanayotgan tabiiy va antropogen jarayonlar 
geometrik belgilar usulida beriladi. Sel, ko„chkilar, surilmalar, deflyasiya, eroziya, 
sho„rlanish, botqoqlanish va boshqalarning hududiy xususiyatga ega ekanligini 
hisobga olib, ularning tarqalish areallari maxsus chiziqlar, nuqtalar bilan ko„rsatilishi 
mumkin. Tanlangan shartli belgilarning qalinligi yoki shaklini o„zgartirish orqali 
ushbu jarayonlarning jadalligini ko„rsatish mumkin.
Noyob va yo„qolib borayotgan, “Qizil kitob” ga kiritilgan o„simlik va hayvon 
turlari badiiy belgilar usuli bilan ko„rsatiladi. Shartli belgilarni joylashtirishda albatta, 
tasvirlanayotgan o„simlik yoki hayvonning ayni shu konturda hozirda tarqalganligini 
hisobga olinadi. Tog„ va tog„ oldi tekisliklarida ushbu shartli belgilarni 
joylashtirishda siyraklikka amal qilish zarur bo„ladi, chunki respublikamiz tog„ va 
tog„oldi landshaftlarining maydoni (kartadagi konturi) kichikroq bo„lgani uchun 
boshqa belgilar bilan aralashib va zichlashib ketib, kartani o„qish qiyinlashadi. 

---

Shaharlar atmosfera havosining holatini tasvirlashda ifloslantiruvchi omillari, 
toifalari va darajalari (havoni ifloslanish indeksi - AII) bo„yicha berilishi va 
diagrammani ushbu darajaga mo„ljallab turli radius va rangda ko„rsatiladi.
Yer usti suvlari (daryo, ko„l, suv ombori, kanal, kollektor suvlari) ning 
mineralashuv darajasi ma‟lum postlarda kartogramma usuli bilan bir necha yillar 
uchun beriladi. Mazkur postlar oralig„ida suv havzalarining ifloslanish darajasi, 
suvining sifati chiziqli belgilar usuli bilan, turli ranglarda tasvirlanadi. Bu orqali 
daryolarda manbadan mansabga tomon minerallashuv darajasining ortib borishi 
yaxshi ifodalanadi.
Antropogen buzilgan va rekultivatsiya qilingan yerlar belgilar usulida 
ko„rsatiladi. Shartli belgining rangi va qalinligini o„zgartirish orqli ularning maydoni 
va holati haqida ma‟lumot berish mumkin.
Kartadan tashqari bo„sh joylardan unumli foydalanish kerak. Bizningcha, bu 
joylarda karta-kesmalar, jadvallar, grafiklar, matnlar berilishi maqsadga muvofiq, 
ular asosiy kartaning mazmunini boyitadi. Mazkur karta-kesmalarda yer osti va yer 
usti suvlarining ifloslanishi, atmosfera havosining ifloslanishi, tuproqda qoldiq 
pestitsidlarning miqdori, tuproqlarning og„ir metallar bilan ifloslanishi, qo„riqxonalar, 
milliy bog„lar, buyurtmalar, yangitdan vujudga keltirilishi lozim bo„lgan alohida 
qo„riqlanadigan hududlar berilishi mumkin. Shuningdek, atrof tabiy muhitning 
ifloslanishi oqibatida aholi sog„ligida ro„y berayotgan o„zgarishlarni kartalar asosida 
tavsiflash amaliy ahamiyat kasb etadi. Sanoat shaharlarida chang va gazlarning 
maxsus moslamalar bilan ushlanib qolayotgan qismlari va havoga chiqarilayotgan 
qismi, tuproqlar va ichimlik suvlarining turli xil ximiyaviy birikmalar bilan 
ifloslanishi, ularning miqdori va yillar davomida o„zgarish dinamikasi kabi 
ma‟lumotlar turli jadval va grafiklar bilan ifodalanishi yaxshi samara beradi.