15-тема. Халықты социаллық ҚОРҒАЎ системасы

12.3- сүўрет. Кәсиплик таңлаўды әмелге асырыў басқышлары
Биринши басқышта – бақлаў материаллары, жумысшы процесслерин сораўлар, тест сораўларына тартыў, басшылар, жетекши қәнигелер менен сәўбетлесиў тийкарында профессиограмма (кәсипнама) дүзип шығады.
Профессиограмма – бул, кәсиплерди ҳәр тәреплеме сүўретлеў арқалы жумысшы, қәниге тапсырмаларын қандай ҳәм қайсы мийнет қураллары жәрдеминде, өндиристиң қандай техникалық шараятларында орынлаўы кереклиги ҳаққында түсиник береди. Оған орынлаўшы жуўап бериўи лазым болған талаплар да киреди. Профессиограмма өндирис-техникалық, экономикалық, гигиеналық, медициналық, социаллық, педагогикалық ҳәм психофизиологиялық көринислерди өз ишине алады.
Екинши басқышта – кәрханаға жумысқа кирип атырған жастың медициналық дәлийлер, физикалық, руўхый ҳәм физиологиялық өзгешеликлери үйрениледи.
Солар тийкарында жеке карта дүзип шығылады, онда инсанға социаллық жақтан баҳа бериледи (аңлылығы, кәсиплик ҳәрекетиниң себеплери, кәсиплик қызығыўшылықлары, пикир шеңбериниң кеңлиги, өндирис ҳәрекетинен қанаатланғанлығы), психологиялық баҳа бериледи (жоқары нерв ҳәрекетиниң түри, мий басқарыў системаларының дүзилиси өзгешеликлери). Жеке картаны дүзип шығыў ушын әдетте еки тийкарғы усылдан пайдаланылады: тестлер системасы - мәселелер топламынан ибарат болып, оларды шешиў процесинде инсанның психофизиологиялық өзгешеликлери ҳәм сапалары: дыққат-итибары, темпераменти ҳәм усы сыяқлылар сәўлеленеди; жумысқа кириўшилер менен жеке сәўбетлесиў, сораўнама тарқатыў ҳәм басқалар.



12.4-сүўрет. Хызмет дәрежеси түрлери ҳәм оның бағдарлары


Кәрхана ҳәм шөлкемлерде хызметкердиң оқыўы, жумыс стажы, ийелеген кәсиплик маманлығы, инициативалылығы, исбилерменлиги ҳәм сапалы мийнет етиў нәтийжелеринен мәпдарлық сапаларына қарай лаўазым ҳәмде кәсиплер бойынша ўазыйпаларға көтериў системасы әмелге асырылады
Дәреже (Мәртебе) - бул инсанның пүткил жумыс пенен байланыслы жыллары даўамында мийнет тәжирийбеси ҳәм ҳәрекети менен байланыслы айрықша аңлап жетилген көз-қарасы ҳәм минез-қулқы (ийелеген лаўазымларындағы, жумыс орынларындағы избе-излик мийнет шөлкеминдеги аўҳалыаhvоli) болып табылады. Дәрежениң еки түри: кәсиплик ҳәм шөлкем ишиндеги дәреже бар (2.4-сүўрет).
Кәсиплик мәртебе белгили бир жумысшы өзиниң кәсип тараўындағы ҳәрекетинде түрли раўажланыў басқышларын оятады: тәлим алады, жумысқа киреди, кәсиплик жақтан өседи, айрықша кәсиплик қәбилетлери қоллап-қуўатланады, пенсияға шығады. Бул басқышларды жумысшы түрли шөлкемлерде избе-излик пенен өткериўи мүмкин.
Шөлкем ишиндеги мәртебе жумысшыниң бир шөлкем көлеминдеги раўажланыў басқышларының алмасып турыўын өз ишине алады. Ол үш тийкарғы бағдарда әмелге асырылады:
мәртебениң вертикал бағдары - бул структуралық бағананың жәнеде жоқарырақ дәрежесине көтерилиўи;
горизонтал бағдар – ҳәрекеттиң басқа функционаллық тараўына қосылыўы ямаса шөлкемлестириўшилик структураға қатаң түрде рәсмий бириктирип қойылмаған шөлкемлестириўшилик структурада белгили бир хызмет ўазыйпасын орынлаў болып табылады (мәселен, ўақтынша шөлкемлестирилген мақсетли топардың баслығы ўазыйпасын орынлаў ҳәм т.б.). Горизонтал мәртебеге қосымша ҳақы төлеў есабына дәслепки басқыштағы ўазыйпаларды кеңейтиў ямаса қурамаластырыўды киритиў мүмкин;
орайға умтылыўшы бағдар жумысшылер ушын бир қанша қызығарлы болса да көбирек жағдайларда көзге тасланбайды. Бул - шөлкемниң администрациясына қарай исленетуғын ҳәрекет. Мәселен, хызметкердиң өзи ушын алдын қолайлы болмаған ушырасыўларға, рәсмий ҳәм рәсмий емес тәризиндеги кеңеслерге усыныс етиў, шын кеўил менен мүрәжет етиў ҳәм т.б.