15-mavzu. Yyer resuruslarini boshqarishda matematik modellashtirish usullari

---

15-mavzu. Yyer resuruslarini boshqarishda matematik modellashtirish usullari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida matematik modellarni qo‘llashning o‘ziga xos 
xususiyatlari. Matematik modellarni qo‘llashning zarurligi. Iqtisodiy-matematik 
modellashtirish bosqichlari. Iqtisodiy-matematik modellar turlari. Matematik 
modellarning yyer resuruslarini boshqarishda tutgan o‘rni. Matematik modellar va 
iqtisodiy nazariyaning rivojlanishi.
Reja: 
1. Yer resuruslarini boshqarishda matematik modellashtirish usullari.
2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida matematik modellarni qo‘llashning o‘ziga xos 
xususiyatlari. 
3. Matematik modellarni qo‘llashning zarurligi.
4. Iqtisodiy-matematik modellashtirish bosqichlari.
5. Iqtisodiy-matematik modellar turlari. 
6. Matematik modellarning yyer resuruslarini boshqarishda tutgan o‘rni.
7. Matematik modellar va iqtisodiy nazariyaning rivojlanishi.
Yer tuzish loyihasi yyerdan foydalanuvchi har qanday korxona yoki tashkilot 
uchun katta ahamiyatga ega. Misol uchun, x
o’jaliklararo yyer tuzish
loyihalarida 
xo’jaliklar va aholiga ajratiladigan yyer maydoni, yyerga egalik qiluvchi va undan 
foydalanuvchilarga uning chegarasi, yyer boyliklarining tarkibi, maqsadi, yyerdan 
foydalanishni chegaralashni aniqlashdan iboratdir. Bu loyihalar asosida yyerga 
egalik qiluvchilar va yyerdan foydalanuvchilarga yyer ajratish, hujjatlar byyerish, 
yyerni xususiylashtirish huquqini o’rnatish, arendaga byyerish, ko’p va oz 
muddatda yyerdan foydalanish, ularsiz xo’jalikni yuritish mumkin bo’lmagan
opyyerastiyalar( oldi, sotdi, myyeros qoldirish, sovg`a qilish va hokazo)larni 
amalga oshirish mumkin.
Xo’jalik ichi yyer tuzish
loyihalarida qishloq xo’jalik 
korxonasining hududi uning iqtisodi, ishlab chiqarishi, mehnat va boshqarishni 
tashkillashtirish talablari bilan birgalikda tashkillashtiriladi. Bularda yyerdan 
foydalanish, yyer boyliklarining tarkibi (haydaladigan yyer, ko’p yillik ekinlar, 
ozuqa ekinlari, ihotazorlar va boshqalar maydoni) almashlab ekish dalalarining 
turi, ko’rinishi, o’lchami, soni va joylanishi, pichanzorlar, alohida olingan xo’jalik 
tarmoqlari o’lchami, mahsulot ishlab chiqarish hajmi va xo’jalikni rivojlantirish 
istiqbollari belgilanadi. 
Ishchi loyihalar 
yyer tuzish tadbirlari ( ozuqa maydonlarini 
yaxshilash, yyerni o’zlashtirish, bog`lar va ekinzorlarni hosil qilish (zakladku) 
yo’llar qurish va hokazo) ni amalga oshirishda aniq yyer uchastkalaridan 

---

foydalanishni, va bu tadbirlarga investistiya vositalarini samarali foydalanishga 
yo’naltirishni aniqlab byyeradi.
 
Shunday qilib yyer tuzish loyihalari har qanday 
korxonaning xo’jalik faoliyati va yyerdan foydalanishini bir yil oldin aniqlaydi. 
Yyerda xo’jalik yuritishning iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy samaradorligi mana 
shularning qay darajada to’g`ri va sifatli tayyorlanishiga bog`liqdir. Yyer tuzish 
loyihasining tarkibiga grafik va matnli hujjatlashtirish ham kiradi. 
Grafik 
hujjatlashtirish 
loyihali reja, ob’ektni bor holicha ko’chirish bo’yicha ishchi 
chizmalar(chyyerteji), kartalar (tuproqqa xos bo’lgan, geobotanik, yyerni 
baholash, agroekologik va boshqalar), loyihalashda ishlatiladigan va ob’ektning 
haqiqiy holatini hisobga oluvchi sxemalar, grafiklar, rasmlar, diagrammalarni o’z 
ichiga oladi
.

---

Matnli hujjatlashtirish
loyihalashtirishga topshiriq
,
hisob-tushuntirish xati, 
loyihani asoslash uchun texnik-iqtisodiy 
 
matyyeriallar, yyer boyliklari 
maydonining varaqalari, moliyaviy-smeta hisoblari va boshqalarni o’z ichiga oladi.
Loyihalarni grafik va matnli hujjatlashtirish sonli ma’lumotlarga tayanadi. Misol 
uchun xo’jalik chegarasi bu chiziqlardan iborat bo’lib, ular ma’lum bir koordinatali 
nuqtalarni birlashtiradi. Loyihali eksplikastiyalarni tayyorlash turli xildagi yyer 
maydonlarini hisoblash, ekin maydonlari va almashlab ekish dalalarining 
strukturasini hisoblash, aholi punktlari, aholisi soni va miqdorini aniqlash, ishlab 
chiqarish markazlari, chorvachilik fyyermalarining joylashitirilishi va boshqalarni 
aniqlaydi. Bularning barchasi sonli xaraktyyerga egadir.
Yyer tuzish loyihalari o’zining maqsadini to’liq ifodalab, yyerdan 
foydalanishning eng samarali yo’llarini aniqlaydigan bo’lishi uchun uni tuzishda 
bir qancha faktorlarni hisobga olish kyyerak bo’ladiki bular ayrim hollarda teskari 
yo’nalishda tasir ko’rsatadi. Misol uchun qishloq xo’jalik texnikalaridan samarali 
foydalanish nuqtai nazaridan almashlab ekish dalalari va haydash uzunligi katta 
bo’lishi kyyerak. Aksincha tuproqning yaroqli bo’lishi nuqtai nazaridan esa, aniq 
turdagi qishloq xo’jalik ekinini ekish uchun bu dalalar uncha katta bo’lmasligi 
kyyerak.
Bunday turdagi kam sonli cheklanishlarga ega bo’lgan rastional loyihali 
echimlarni topish qiyin emas, chunki loyihachiga ko’p bo’lmagan variantlarni 
qarashga to’gri keladi. Masalaga yangi shartlarning qo’shilishi bilan eng samarali 
echimni topish murakkablashadi, barcha zarur bog`lanishlarni hisobga olish esa 
qiyinlashadi.
Bundan tashqari, asosiy qiyinchilik qandaydir mumkin bo’lgan loyiha echimini 
topishdangina iborat emas. Bunga qaramasdan har qanday qo’shimcha shart yoki 
cheklanishlar deyarlik hamma vaqt masalaning aniqlanish sohasini qisqartiradi, 
mumkin bo’lgan echimlar soni yoki loyiha variantlari oldingidek cheksiz 
ko’pligicha qoladi. Loyihachining maqsadi, mumkin bo’lganlar ichidan eng 
rastional echimini tanlab olishdan iborat bo’lib bunga faqatgina matematik 
usullardan foydalanish orqaligina yyerishish mumkin. 
Yyer tuzishni loyihalashning mavjud usullari asosan yig`ilgan bilim va 
tajribalarga suyanadi; loyihachilar eng ko’pi bilan loyihaning ikki-uchta variantiga 
ega bo’la olishadi va bularning ichidan eng yaxshisini tanlab olishadi. Bu olingan 
variant esa, mumkin bo’lgan ko’plab echimlar ichidagi ikki-uchtasining ichida 
eng afzali bo’lishi mumkin. Bunday yo’l bilan olingan loyihani haqiqatan ham 
optimal ekanligiga hech kim kafolat byyera olmaydi.
Bunday muammoldarni echishda turli xildagi usullardan foydalanilgan.
Birinchidan, EHM da muloqotli (intyyeraktiv) ishlash rejimlari paydo bo’lib, 
yyer tuzuvchi-loyihachi masalaning turli parametrlarini o’zgartirib, mashina oldiga 
«nima bo’ladi, agar..?» degan savolni qo’yadi. Bu asosda aniq bir ko’rsatkichlar 
bo’yicha yoki bitta integrallashgan ko’rsatkich bo’yicha eng yaxshi variant 
tanlangan. Shunday qilib, aniq loyihali vaziyatgni kompyutyyerda imitastiya 
qilish orqali eng to’g`ri keladigan echimini tanlash amalga oshiriladi.

---

Ikkinchidan, loyihali masalalarni echish uchun to’g`ri keladigan cheksiz ko’p 
echimlardan eng yaxshisini xatosiz tanlaydigan matematik usullar (matematik 
programmalashtirish usullari, yoki iqtisodiy-matematik usullar). 
Ikkala yo’l ham yyer tuzish loyihalarini agroiqtisodiy tushuntirishda ishlatilgan. 
Biroq hisoblash texnikasi vositalarining rivojlanishi grafik ko’rinishdagi yyer 
tuzish masalalarini echishda ham matematik usullarni qo’llash imkoniyatlarini 
tug`dirdi.
Matematik 
usullardan 
tashqari 
keyingi 
paytlarda 
kartografiya 
va 
fotogrammetriyalar uchun maxsus dasturlar, MapInfo, Arc info, Micro station 
Yyer tuzish loyixasi xujalik uchun turli xildagi kafolatlangan xajmdagi 
maxsulotlarni etishtirish uchun imkoniyat yaratib byyerishi kyyerak bulib, u 
qishloq-xo’jalik korxonasining barcha resurslarini hisobga olishni talab qiladi . Bu 
topshirikda 
ishlab 
chikarish 
resurslaridan 
foydalanish 
va 
xujaldik 
kursatkichlarining bajarilishi buyicha cheklanishlar karaladi.
Mexnat resurslari buyicha cheklanishlar bir yil uchun va aloxida olingan eng 
dolzarb vaktlar uchun qishloq-xo’jalik ishlab chikarishining barcha tarmoqlarda 
ishchi kuchlari bilan ta’minlanishni xaraktyyerlab byyeradi.