15-mavzu. To`Lov balansi. Valuta kursi

15.8. Valuta kursi va uni belgilovchi omillar
Barcha xalqaro bitimlar valutalarni ayirboshlash orqali olib borilishi tufayli har qanday ayirboshlashda bo`lgani kabi valuta bahosini yoki valuta kursini aniqlash zaruriyati paydo bo`ladi. Shunday qilib, valuta kursi – bu, bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birligida ifodalangan bahosidir. Valuta kursini o`rnatish kotirovkalash deb ataladi. U to`g`ri va teskari kotirovkalashga ajratiladi. Agar xorijiy valuta birligining bahosi milliy valutada ko`rsatilsa, bunga to`g`ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 1 AQSh dollari 975 so`mga, 1 Rossiya rubli 32 so`mga teng va hakozo. Teskari kotirovkalashda milliy valutaning bir birligiga to`g`ri keladigan xorijiy valutaning miqdori o`rnatiladi. Masalan, 1 o`zbek so`mi 0,001025 AQSh dollariga to`g`ri keladi. Dunyoning ko`p mamlakatlarida, shu jumladan, O`zbekistonda ham to`g`ri kotirovkalash qabul qilingan. Valuta bozoridagi talab va taklifni solishtirish natijasida valutaning bahosi yoki kursi aniqlanadi.
O`zbek so`mining kursi O`zbekiston valuta birjasida o`rnatiladi, uning ishtirokchilari valuta operatsiyalarini olib borish huquqiga ega bo`lgan banklar hisoblanadi. Shu bilan birga, turli pul birliklari uchun valuta kurslarini o`rnatish jarayonida bozor kuchlarining ta‘sir etish darajasi bir xil emas. Bu ta‘sir kuchiga bog`liq holda valuta kurslarini qabul qilishning bir-biridan farq qiluvchi ikki varianti mavjud.

1. 
   Talab va taklifga asosan aniqlanadigan egiluvchan yoki erkin suzib yuruvchi valuta kursi tizimi.
   
2. 
   Davlat aralashuvi asosida aniqlanadigan qat‘iy belgilangan valuta kursi tizimi.
   

Erkin suzib yuruvchi valuta kurslari talab va taklif asosida aniqlanadi. Masalan, bir o`zbek so`mining AQSh dollariga almashishini qarab chiqamiz. Milliy valuta kursining pasayishi natijasida dollarga talab kamayadi va taklif esa oshadi (15.1rasm).

15.1-rasm. Xorijiy valuta bozori²

Dollarga bo`lgan talabning kamayishi D to`g`ri chizig`ida berilgan. Bu shuni ko`rsatadiki, agarda dollar o`zbekistonliklar uchun arzon bo`lsa, amerika tovarlari ham ular uchun arzon bo`ladi va bu, o`z navbatida, ularning amerika tovarlariga bo`lgan talabini oshiradi.
Dollarning taklifi (S) kamaysa, so`mda belgilangan dollarning qiymati oshadi (ya‘ni, dollarda belgilangan so`mning qiymati pasayadi). Bunday vaziyatlarda amerikaliklar ko`proq o`zbek tovarlarini sotib olish imkoniyatiga ega bo`ladi. Chunki, so`mning dollarga nisbatan qiymati pasaysa, u o`z navbatida o`zbek tovarlarining narxi ham pasayganini bildiradi va oqibatda ko`proq o`zbek tovarlarini sotib olish imkoni paydo bo`ladi.
O`zbek tovarlarini sotib olish jarayonida ular AQSh dollarini valuta bozoriga olib chiqadi, chunki, o`zbek tovarlarini sotib olish uchun dollarni so`mga almashtirishadi. Dollarga bo`lgan talab va taklifning kesishgan nuqtasi dollarning so`mdagi qiymatini bildiradi.
Agarda, dollarning so`mdagi qiymati oshsa, so`m qiymatining pasayganligini yoki qadrsizlanganligini ko`rsatadi. Aksincha, agarda dollarning so`mdagi qiymati pasaysa, so`m qiymatining oshganligini yoki so`mning qimmatlashganligini ko`rsatadi. Bir birlik xorijiy valutani sotib olish uchun kam miqdorda milliy valuta sarf qilish milliy valutaning qimmatlashuvini bildiradi. Agarda, dollarga nisbatan so`m qadrsizlansa, dollar so`mga nisbatan qimmatlashadi.
Qayd etilgan valuta kursi – bu, xorijiy valutada ifodalangan, davlat tomonidan rasmiy o`rnatilgan milliy pul birligining bahosi bo`lib, unga valuta bozorida talab va taklifning o`zgarishi bevosita ta‘sir qilmaydi.
Qayd qilingan valuta kursi tizimi tarafdorlari ta‘kidlaydilarki, undan foydalanish xalqaro savdo va moliya bilan bog`liq bo`lgan tahlika va noaniqlikni kamaytiradi. Qayd qilingan valuta kurslarini qo`llash o`zaro foydali savdo va moliyaviy operatsiyalar hajmini kengaytirishga olib keladi. Ammo, qayd qilingan valuta kurslari tizimining hayotga layoqatliligi o`zaro aloqalar jarayondagi ikki sharoitga bog`liq:

• 
  zahiralarning mavjudligi;
  
• 
  o`z hajmi bo`yicha sezilarsiz kamyoblik yoki to`lov balansi aktivlarining tasodifiy vujudga kelishi. Katta va doimiy kamyobliklar mamlakat zahiralarini yo`qqa chiqarishi mumkin.
  

Xulosa qilib aytganda, valuta kurslarining talab va taklif ta‘siri ostida shakllanish darajasi, o`z-o`zicha kurslar o`rtasidagi nisbatlarga ta‘sir etuvchi real jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el valutalariga talab va taklifga, demak, valuta kurslariga mamlakatdagi ham ichki va ham tashqi iqtisodiy munosabatlar majmui bevosita yoki bilvosita ta‘sir ko`rsatadi.
Valuta kurslarining o`zgarishiga bir qator omillar ta‘sir ko`rsatadi. Ularni qisqacha qarab chiqamiz:
1.Iste‘molchilar didining boshqa mamlakat buyumlariga nisbatan o`zgarishi.

2. 
   Turli mamlakatlarda daromadlardagi nisbiy o`zgarishlar.
   
3. 
   Bahodagi nisbiy o`zgarishlar.
   
4. 
   Nisbiy real foiz stavkalari. Faraz qilamiz, AQSh inflatsiyani quvib o`tish maqsadida « qimmat pul» siyosatini amalga oshira boshlaydi. Natijada, real foiz stavkalari (inflatsiya sur‘atini hisobga olib o`zgartirilgan (korrektirovka qilingan) foiz stavkalari) AQShda boshqa mamlakatlar, masalan, Buyuk Britaniyaga qaraganda ko`tariladi. Britaniyalik jismoniy shaxs va firmalar ishonch hosil qiladiki, AQSh moliyaviy vositalarni qo`yish uchun juda jozibador va qulay joyga aylanadi. Amerika moliyaviy aktivlariga talabning bu ko`payishi Angliya funti taklifining kengayganligi va shu sababli dollar qiymati o`sganligini bildiradi.
   
5. 
   Spekulyasiya.
   

Dollar kursi pasayishi, funt kursi esa, aksincha ko`tarilishi to`g`risidagi prognozlar natijasida dollarni ushlab turuvchilar ularni funtga aylantirishga harakat qiladi va shu bilan funtga bo`lgan talabni oshiradi. Bu almashish, dollar kursining pasayishini va funt kursining oshishini keltirib chiqaradi.
O`tish davri iqtisodiyotida xorijiy valutaga spekulyativ talab oshishi Markaziy Banklarni qiyin ahvolga solib qo`yadi. Chunki rasmiy valuta zahiralari bir vaqtning o`zida ham to`lov balansi taqchilligini ham ichki spekulyativ talabni qondirish uchun etarli bo`lmasligi mumkin.
Valuta almashinuv kursini tartibga solish bu vaziyatdan chiqishning yagona yo`lidir.
Nominal va real valuta kurslari o`zaro farqlanadi. Nominal valuta kursi valutalarning almashinuv kursi deyiladi. Yuqorida biz aynan nominal valuta kursi haqida fikr yuritdik. Real valuta kursi ikki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy bahosidir. Real valuta kursi bir mamlakat tovarlari boshqa mamlakat tovarlariga almashishi mumkin bo`lgan nisbatni ko`rsatadi, shu tufayli u savdo sharoiti ham deb yuritiladi.
Nominal va real valuta kurslari o`rtasidagi nisbat quyidagi ko`rinishga ega.