|
So‘zlashuv uslubi va adabiy til uslubi farqlari
So`zlashuv uslubi
–kishilarning kundalik rasmiy-norasmiy, erkin muomalalari doirasida til
birliklarining o‘ziga xos tarzda amal qilishidir. Uni ma'lum ma'noda tildagi boshqa uslublarga
qarama-qarshi qo‘yish mumkin.
Bu uslubning o‘ziga xos xususiyati nutq jarayonida til va tildan tashqari omillarning uyg‘un
bo‘lishida ko‘rinadi. Ayni paytda bu holat so‘zlashuv uslubidagi me'yoriy holatlarni belgilashni
qiyinlashtiradi. Chunki tildan foydalanuvchining shaxsi, buning ustiga, nutqiy vaziyat yagona bir
me'yorni tayin etishga imkon bermaydi.
Shunday bo‘lsa-da, so‘zlashuv uslubining o‘ziga xos me'yorlari haqida mulohaza yuritish uchun
ham tilimizda dalillar yetarli. Ammo nima bo‘lganda ham bu me'yorlarni so‘zlashuv uslubi uchun
muhim bo‘lgan til va tildan tashqari omillarning uyg‘unligidan axtarish bizni asl maqsadga
yaqinlashtiradi.
So‘zlashuv uslubi qanday o‘ziga xosliklarga ega? Birinchidan, nutq elliptik xarakterda bo‘ladi.
Lekin bunday holatda ham tinglovchiga fikr tushunarli bo‘ladi. Chunki u oldin aytilgan fikrning
mantiqiy davomi bo‘ladi. Ikkinchidan, so‘zlashuv nutqida til birliklari o‘zining ekspressivlik
imkoniyatlarini keng namoyish qiladi. Masalan, ulguramizmi? degan savolga yo‘q, ulgurmaymiz
deyishdan ko‘ra vaziyatdan kelib chiqib, ulgurib bo‘pmiz, ulgurish qayoqda, ulgurib ham bo‘ldik
singari javoblar birmuncha tabiiy va ekspressivroq bo‘lib chiqadi.
Uchinchidan, bu uslubda ohang - intonasiyaning ahamiyati nihoyatda kattadir. So‘zlashuv uslubi
ham boshqa vazifaviy uslublar kabi fonetik, leksik, grammatik o‘ziga xosliklarga ega.
So‘zlashuv uslubida nutqiy vaziyatning ahamiyati juda katta. Salom, assalomu alaykum,
vaalaykum assalom, xayr, ha, yo‘q, albatta, aha, xo‘p singari so‘zlar nutqda ko‘p ishlatiladi.
Rivojlangan har qanday til, shu jumladan hozirgi o‘zbek tili ikki asosiy funksional turga:
adabiy til va jonli so‘zlashuv tiliga bo‘linadi. Har bir muayyan tilning sohibi, tashuvchilari bo‘lgan
elat (xalq) yoki millatning vakillari tomonidan jonli so‘zlashuv tili bolalikdan boshlab egallanadi.
Adabiy til, uning me'yorlari va qonuniyatlari esa balog‘atga yetgan, kamolatga erishgan shaxs
tomonidan shakllanish jarayonida o‘rganib, o‘zlashtirib olinadi. Umumxalq tilining yuqori shakli
hisoblangan adabiy til aniq va muayyan bir tizimda har bir davrning tiliga xos me'yor, tartib-
qoidalarni ifodalaydi. Milliy adabiy tilning eng muhim va asosiy belgi uning muayyan bir
me'yorga, , tartib-qoidalarga solinganligidir.
Adabiy til leksikada ham, fonetika va grammatik qurilish sohasida ham o‘z me'yorlari,
qoidalari bilan ajralib turadi. Bu me'yorlar grammatika darsliklari, qo‘llanmalari va barcha xil
lug‘atlarda belgilab qo‘yilgan. Bu me'yorlar shu tilda so‘zlashuvchi barcha kishilar uchun umumiy
va zaruriy hisoblanadi. Umumxalq- tilining qayta ishlanishi negizida shakllanib, mahalliy
dialektlarning umumiy zaruriy xususiyatlarini o‘ziga singdira borgan adabiy til ayni zamonda
umumxalq tilining turli ko‘rinishlaridan—jonli so‘zlashuv nutqidan ham, mahalliy shevalardan
ham, jargonlardan ham farq qiladi. Adabiy tilning muayyan me'yorga solinganligi shundan
iboratki, uning lug‘at tarkibi ma'lum tartibga keltirilgan bo‘ladi, so‘zlarning ma'nosi va ishlatilishi,
talaffuzi va yozilishi hamda grammatik shakllar yasalishi yagona, mushtarak qoidaga bo‘ysunadi.
Adabiy me'yor tarixiy toifa (kategoriya)hisoblanadi.
Adabiy tilning ikki turi — og‘zaki va yozma turi mavjud. Bu shakllar idrok etishning ikki turi,
ya'ni ko‘ruv va eshituv uchun mo‘ljallanganligi sababli o‘ziga xos bir qancha xususiyatlarga egadir
Til vositalarini morfologik belgilariga qarab ikki guruhga — og‘zaki va yozmaga ajratishda qat'iy
chegara yo‘q. Shunga qaramay, bu shakllarning o‘ziga xos ayrim xususiyatlarini ko‘rsatish
mumkin. Jumladan, adabiy tilning og‘zaki shaklida ot va sifat turkumlariga xos his-tuyg‘u,
ta'sirchanlikni ifodalovchi shakllar (bolakay, qizgina, erkatoy, kichkintoy, kichkina, kattakon);
takror, davomiylik, kuchaytirish ma'nolarini ifodalovchi fe'lning tahliliy shakllari (ataylab, oshirib
yubormoq, kelib qolmoq, turtkilab qo‘ymoq, o‘qib chiqmoq) hamda yozma adabiy shaklga xos ot
va sifat turkumlaridagi tahliliy shakllar (sezgirlik bilan, telefon orqali, tezkorlik asosida, nihoyatda
ko‘rkam, g‘oyat baland); -lik, -chilik, -lashtirish kabi affikslar yordamida yasalgan so‘zlar
(o‘qituvchilik, dehqonchilik, parrandachilik, radiolashtirish, avtomatlashtirish) va boshqalarni
ko‘rsatish mumkin.
Adabiy tilda sintaqtik qurilish jihatidan ham ikki shaklga xos xususiyatlarni ko‘rish mumkin.
Ko‘pincha sodda gaplarni, ayniqsa to‘liqsiz gaplarning qisman bog‘langan qo‘shma gaplarni
ishlatish adabiy tilning og‘zaki shakli uchun xos bo‘ladi. Bu vaqtda ohang, to‘xtam, imo-ishora,
nutq vaziyati kabi vositalar muhnm rol o‘ynaydi. Yozma adabiy tilning sintaktik qurilishi esa
o‘zining ancha murakkabligi bilan ajralib turadi. Unda ergash gapli qo‘shma gaplar, kirish so‘z va
iboralar, murakkab qurilishli sodda gaplar, ajratilgan va uyushiq bo‘laklar, murakkab qo‘shma
gaplar ancha keng ishlatiladi. Adabiy tilning og‘zaki shakli ma'ruza va suhbatlarda, yozma shakli
esa fan, texnika va adabiyot asarlarida, rasmiy ish hujjatlari, nashriyot va matbuot sohalarida
ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
