15-мавзу Географик жой номларининг тарқалиш қонуниятлари

Топонимларнинг зич тарқалиш қонунияти. Аҳоли пунктлари одатда дарё водийларида, конус ёйилмаларида, денгиз бўйларида, қадимдан суғорилиб келинадиган ҳудудларда, қулай табиий шароитли жойларда зич жойлашади. Ўз навбатида топонимлар ҳам бундай жойларда зич жойлашади.
Профессор С.Қораев (2006 й) маълумотларига кўра биргина Тошкент шаҳрида фақат дромонимлар туркуми 3000 дан зиёд топонимлар сонини ташкил этади. Демак, шунча миқдордаги катта-кичик кўчалар мавжуд. Умуман олганда республикамизнинг топонимлар энг зич жойлашган нуқтаси Тошкент шаҳридир. Чунки, нафақат кўчалар балки маҳаллалар, боғлар, ҳиёбонлар, канал, ариқлар, машҳур бинолар, қабристонлар ва ҳоказо жой номлари билан билан боғлиқ ҳолда шаклланган йирик топонимлар гуруҳини кўрамиз. Бундай ҳолат, яъни топонимларнинг ўта зич тарқалиш қонунияти барча катта-кичик шаҳарлар мисолида аниқ кўзга ташланади.


Географик терминларнинг тарқалиш ареаллари

Ўзбекистоннинг ҳар бир вилояти табиати ўзига хос, табиатининг ўзига хослиги географик жой номларида акс этган. Географик жой номларини ҳосил қилган терминлар эса улар ифодалаган объект турларини билдиради. Биз уларни топонимик терминлар деб атадик. Масалан, Тошкент вилоятида тоғ, тепа, бел (ошув, довон) терминлари оронимларни, сой, кўл, булоқ, сув терминлари гидронимларни ҳосил қилиб, объектнинг табиий хусусиятини акс эттиради: Оқтов, Букиртов, Бобоитоғ, Қоратоғ, Тоштов, Чархтов, Саритепа, Тоштепа, Қаролтепа, Қоратепа, Қоровултепа, Музбел, Ўрикбел, Қорабел, Қушбел, Ошув, Эшакошув; Ақчасой, Бадалсой, Бошқизилсой, Жинғилсой, Каттасой, Келинчаксой, Новалисой, Нурекотасой, Олмалиқсой, Оқсоқотасой, Мингбулоқ, Оқбулоқ, Совуқбулоқ, Оқкўл, Шовуркўл ва бошқалар. Ойконимлар орасида кент топонимик термини алоҳида ареал ҳосил қилади: Тошкент, Ғазалкент, Паркент, Пискент, Алимкент, Заркент каби.

Андижон вилоятида эса қўрғон, қўрғонча, тепа терминлари, айрим жой номларини ҳосил қилувчи қўшимчалар (аффикслар: – чи, - чек, -ли, -зор) муайян ареал ҳосил қилади. Вилоятда рельеф билан боғлиқ жой номлари унча кўп эмас, улар орасида тов, адир, тепа топонимик терминлари энг кўп қўлланилган. Бу ҳақидаги тадқиқотларимиз кейинги бобда берилади.
Наманган вилоятида эса сой, булоқ, дарё терминлари, обод, қўрғон топоформанти кўп учрайди ва топонимик ареал ҳосил қилади: Жийдасой, Жабборсой, Олмасой, Тепаликсой,Толлисой, Тошлоқсой, Тузлисой, Тутбулоқ, Уйғурсой, Чойлисой, Чуқурсой, Ўриклисой, Қуруқсой, Олмалибулоқ, Шўрабулоқ, Обод, Баҳринобод, Бекобод, Пахтаобод, Соҳилобод, Кўлобод, Файзобод, Халқобод, Хўжаобод, Эшонобод, Янгиобод, Ҳаққулобод, Бешқўрғон, Қўлқўрғон, Кунқўрғон, Қирғизқўрғон, Пешқўрғон, Тошқўрғон, Тўрақўрғон, Тепақўрғон ва бошқалар.
Фарғона вилоятида дашт, жар, тепа, географик ўринни билдирувчи боши, бўйи, таги каби терминлар ареал ҳосил қилган: Даштқишлоқ, Даштмаҳалла, Дашттегирмон, Жарқишлоқ, Жарбоши, Жармаҳалла, Жарқўрғон, Оқжар, Тепақишлоқ, Тепалик, Тўқайтепа, Оқтепа, Қумтепа, Тошлоқтепа, Қамиштепа, Қўштепа, Булоқбоши, Тегирмонбоши, Кўприкбоши, Ариқбоши, Жарбоши, Тарновбоши, Сойбўйи, Ариқбўйи, Каналбўйи, Ҳовузбўйи, Кўлбўйи, Тепатаги, Чинортаги топонимлар ҳосил бўлганлиги, юқоридаги топотерминларнинг муайян ареал ҳосил қилганлигидан дарак беради.
Жиззах вилоятида оронимлар орасида тоғ, тепа, жар терминлари, гидронимлар орасида эса сой, қудуқ, булоқ терминлари кўпчиликни ташкил этади.
Самарқанд вилояти ҳудудида гидронимик объектлардан сой ва қудуқлар кўп, уларнинг аксарияти жой номларида ҳам акс этган. Табиийки, бу терминлар ареал ҳосил қилган. Рельеф билан боғлиқ географик жой номлари орасида тепа, тов (тоғ) топотермини ёрдамида вужудга келган жой номлари кўп. Бу терминлар ҳам муайян ареал ҳосил қилган.
Навоий вилоятида ҳам оронимлар ва гидронимлар таркибида тепа, тоғ, тов оронимик топотерминлари, қудуқ, сой, булоқ ва қоқ гидронимик топотерминлари кўпчиликни ташкил қилади.
Шунингдек, Бухоро вилояти жой номлар таркибида қудуқ, шўр, кўл, булоқ, тепа, жар, тоғ(тов) каби топотерминлар кўплигини кўриш мумкин.
Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятида арна, кўл, ёп (яп), ёрмиш, солма,қум каби терминлари ўзига хос ареал ҳосил қилади.
Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида эса оронимлар ва гидронимлар салсоғи кўп, улар орасида тоғ, тов, тепа, сой, дарё, кўл терминлари муайян ареал ҳосил қилган. Бу ҳолат ҳудуднинг рельефи мураккаб эканлигидан ва у билан боғлиқ ҳолда сув объектлари кўплигидан далолат беради.
Хуллас, мамлакатимизнинг ҳар бир ҳудудида географик терминлар муайян ареал ҳосил қилган ҳолда тарқалган, бу терминлар жой номлари таркибида иштирок этиб, номланган объект турини ифодалайди.