15-мавзу Географик жой номларининг тарқалиш қонуниятлари

15-мавзу


Географик жой номларининг тарқалиш қонуниятлари

Ўзбекистонда географик жой номларининг тарқалишида муайян қонуниятлар мавжуд. Улар маълум қонуниятга бўсинган ҳолда тарқалгандир.

Мазкур қонуниятлар А.Низомов ва бошқалар томонидан қуйидагича гуруҳлаштирилган:
Абстрактлик қонунияти. Маълумки, географик жой номларининг икки хил талқини бўлади: илмий ва халқона талқин. Этимологояси мавҳум бўлган географик жой номларига нисбатан халқ орасида турли ривоят ва афсоналар шаклланади. Масалан, қадимий номлар одатда шундай; Самарқанд, Бухоро, Хоразм ҳақидаги афсона ва ривоятлар мавжудлигига қарамасдан ушбу топонимларнинг асл мазмуни номаълумлигича қолиши. Бундай топонимлар инсоният қадим замонлардан яшаб келаётган воҳалар, водийлар бўйлаб тарқалган.
Аффикслилик қонунияти. Географик жой номлари ҳосил бўлишида иштирок этадиган, лекин маълум маъно англатмайдиган қўшимча ва суффикслар топоформант дейилади. Масалан, Чилонзор, Мисгарлик, Хизматчи, Оҳангарон, Сатино ва бошқалардаги –зор, -гар, -чи, -гарон, -о. Шундай қўшимчалар асосида тарқалган географик номлар муайян ареал ҳосил қилиши мумкин.
Индикаторлик қонунияти. Маълумки, географик жой номларини ҳосил қилувчи маҳаллий географик терминлар (қум, тепа, қўрғон, дарё, сув, кент ва бошқалар) топонимик терминлар ёки индикаторлар деб аталади. Муайян бир топотерминлар билан тарқалган географик номлар маълум ареални ҳосил қилиб тарқалади. Масалан, Тошкент топонимик районида “кент” кўшимчали топотерминлар ареалининг тарқалиши. Масалан, Тошкент, Паркент, Заркент ва ҳоказо.
Топонимларнинг сийрак тарқалиш қонунияти. Аҳоли сийрак жойлашган ҳудудларда табиийки географик жой номлари тарқоқ ва сийрак бўлади. Бундай ҳудудларга иқлимий шароити ноқулай бўлган ҳудудлар киради. Бинобарин, мавжуд топонимлар орасида аҳолининг касб-ҳунари, сув билан боғлиқ ва уруғ-қабилалар билан боғлиқ жой номлари тури кенг тарқалган. Баланд тоғларда эса рельеф билан боғлиқ номлар ва сув билан боғлиқ номлар (гидронимлар) тез-тез такрорланади.