15-Mavzu : Diyen qatori uglevodorodlari ularning qurulish sohasida ahamiyati Reja

15-Mavzu : Diyen qatori uglevodorodlari ularning qurulish sohasida ahamiyati
Reja.

1. 
   Alkadiyenlar nomlanishi va ularning xossalari.
   
2. 
   Tabiiy va suniiy kauchukning xossalari .
   
3. 
   Tabiiy va sun’iy kauchukning ishlatilishi.
   

Molekulasida ikkita qo`shbog tutgan to`yinmagan uglevodorodlar alkadiyenlar yoki dien uglevodorodlar deyiladi.Diyen uglevodorodlar atsitelen qatori uglevodorodlarga o`xshab C<sub>n</sub>H<sub>2n-2</sub> umumiy formulaga ega. Lekin molekulasidagi ikkita qo`shbog` bo`lishi kamida uchta uglerod atomi , ya`ni n≥3 dan boshlab atsitelen qatori uglevodlari diyen uglevodlar bilan o`zaro isomer moddalardir. Shu sababli diyen uglevodorodlar ikkita qo`shbog`ning bir-biriga nisbatan joylashishiga qarab kimyoviy xossalariga qarab uch turga bo`linadi.1. Zich ( kumullashgan) qo`shbog`li >C=C=C< diyenlar. Ularda qo`shbog`lar ketma – ket joylashib , ular beqaror moddalar , ya`ni osonlik bilan alkinlarga qayta gruppalanadi.
H₂C = C = CH₂ → HC = C – CH₃

1. 
   Ajralgan (izolyatsiyalangan ) qoshbog`li > C= C-C- C=C< diyenlar .
   
2. 
   Opalatma ( konyugirlangan) qoshbog`li qo`shbog`li > C=C-C=C< diyenlar . Bu diyenlarda ikkita qo`shbog` bitta oddiy C- C bog` bilan ajralgan bo`lib , eng oddiy vakili divinil (n=4) yoki butadiyen - 1,3. Uning hosilalari di – vinil yoki 1,3 butadienlar ham deyiladi.
   

Diyen uglevodorodlar ko`pincha sistematik nomenkatura bo`yicha nomlanadi . Ylarning nomi tegishli to`yingan uglevodorodlar nomidagi oxirgi - “ n” harfini “diyen” qo`shimchasi bilan almashtirish orqali hosil qilinadi.
_{1 2 3 4}
CH₂ = CH - CH= CH₂
^{butadiyen 1,3 ( divinil)}
_{4 3 2 1}
CH₂ = C = CH -CH₂ butadiyen 1,2
Trivial nomenklatura bo`yicha CH<sub>2</sub> = CH - CH= CH<sub>2</sub> divinil <sub>:</sub>CH<sub>2</sub> = C - CH= CH<sub>2 -</sub> izopren deb nomlanadi .
Olinishi: Diyen uglevodorodlardan izopren tabiatda mavjud . U Braziliyadagi geveya daraxtidan oqib chiqadigan sutsimon suyuqlikdan olinadi. Divinil tabiatda mavjud emas . Butadiyen 1,3 gazsimon modda , sanoatda sintetik kauchuk olish uchun muhim xomashyo bo`lganligi sababli , uning turli sintetik olinish usullari ishlab chiqilgan.
Sanoat miqyosida butadiyen 1,3 S. B. Lebedov usuli (1928y) bilan ham olinadi.Bu usulga ko`ra etil spirit 400- 500C<sup>0</sup> da katalizatorlar ( ZnO , MgO , Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ) ustidan o`tkazilsa , butadiyen 1,3 hosil bo`ladi.
<sub>qizdirish</sub>
2 C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>-------------------->CH<sub>2</sub> = CH - CH = CH<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O + H<sub>2</sub>
<sup>etanol ZnO , MgO , Al2O3 butadiyen 1,3</sup>
Neft mahsulotlari krekingidan hosil bo`ladigan va ayrim tabiiy yo`ldosh gazlar aralashmasi tarkibidagi butan va butilenni yuqori temperaturada xrom alyuminili katalizatorlar ishtirokida degidrogenlash bilan olinadi.
<sub>Kat t</sub>
C<sub>4</sub>H<sub>10</sub>-------------------->CH<sub>2</sub> = CH - CH = CH<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>
<sup>butanol butadiyen 1,3</sup>
Kaychuklar sintetik va tabiiy kauchuklarga bo`linadi. Tabiiy kaychuk elastic bo`lgani uchun chidamli .Uning qimmatli xususiyatlaridan yana biri suv va gazni o`tkazmasligidadir, kauchuk suvda amalda erimaydi. Tabiiy kaychuk etil spirtida biroz eriydi , benzol , benzin , uglerog sulfid



Tayanch so’z iboralar: Kauchik, amorf massa, tabiiy va sentetik, radikal, izomeriya, gomolog, nomenklatura, tuzilish formulasi, radikal izomeriya.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Z.Saidnosirova “Anorganik kimyo”
2. Raximov X.O. “Anorganik kimyo”
3. T.M. Mirkomilov “Umumiy kimyo”
4. G.P. Xomchеnko “Kimyodan masalalar”
5. O.S. Sodiqov. “Organik kimyo”