15 – Мавзу метод ва методология: асосий тушунчалар

Ижтимоий-гуманитар фанлар методлари.
Ижтимоий-гуманитар фанлар методлари. Ижтимоий-гуманитар фан-
ларда кузатиш натижалари кўп жиҳатдан кузатувчининг шахсига,
унинг ҳаётий қарашларига ва бошқа субъектив омилларга боғлиқ бўлади.
Мазкур фанларда оддий (одатдаги) кузатиш (фактлар ва ҳодисалар чет-
дан туриб қайд этилади) ва иштирокчиликка асосланган (ичдан туриб)
кузатиш (бунда тадқиқотчи маълум ижтимоий муҳитга қўшилади, унга
мослашади ва ҳодисаларни «ичдан» таҳлил қилади) фарқланади.
Психологияда кузатишнинг ўз-ўзини кузатиш (интроспекция) ва
эмпатия (бошқа одамларнинг руҳий кечинмаларига кириб бориш,
уларнинг ички дунёси–сезгилари, фикрлари, хоҳиш-истакларини
тушунишга интилиш ва ҳ.к.) фарқланади.
Этнометодология
Этнометодология ичдан туриб кузатишнинг турларидан бири бўлиб, у
ижтимоий ҳодиса ва воқеаларни тавсифлаш ҳамда кузатиш натижа-
ларини уларни тушуниш ғоялари билан тўлдиришни назарда тутади.
Мазкур ёндашув ҳозирда этнография, ижтимоий антропология, социо-
логия ва культурологияда тобора кенг қўлланилмоқда.
Ижтимоий экспериментлар тобора ривожланмоқда, улар ижтимоий таш-
кил этиш ва жамиятни бошқаришни оқилоналаштиришнинг янги шакл-
ларини амалга татбиқ этишга кўмаклашмоқда. Ижтимоий эксперимент
объекти одамларнинг маълум гуруҳи экспериментнинг бевосита иш-
тирокчиларидан бири бўлиб, уларнинг манфаатлари билан ҳисобла-
шишга тўғри келади, тадқиқотчи эса ўзи ўрганаётган вазиятга бево-
сита қўшилади.
Биографик ва автобиографик методлар
Социометрия методи
Ўйин методлари
Социометрия методи–ижтимоий
ҳодисаларни ўрганишда математи-
ка воситаларидан фойдаланиш.
Ундан кўпинча «кичик гуруҳлар»ни
ва улардаги шахслараро муноса-
батларни ўрганишда
фойдаланилади.
Ўйин методлари–бошқарув қа-
рорларини ишлаб чиқишда қўлла-
нилади. Имитацион ўйинлар (иш-
билармонлик ўйинлари) ва очиқ
ўйинлар (айниқса, ностандарт) ва-
зиятларни таҳлил қилишда фарқ-
ланади. Ўйин методлари орасида
психодрама ва социодрама ало-
ҳида ўрин тутади. Уларда ишти-
рокчилар тегишинча индивидуал
ва группавий вазиятларни кўриб
чиқадилар.
Куматоид - сузаётган объектни англатади ва объектларнинг тизимли
хусусиятини акс эттиради. У вужудга келиши, ҳосил бўлиши, шунингдек
йўқолиши, парчаланиши мумкин. У ўзининг барча элементларини бир-
варакай эмас, балки ўзига хос «ҳиссий-ўта ҳиссий» тарзда намоён эта-
ди. Масалан, тизимли объект–ўзбек халқини маълум замон, макон бў-
лагида ифода этиш ва маҳаллийлаштириш мумкин эмас. Бошқача қи-
либ айтганда, объектни яхлит ифода этиш учун ўзбек халқининг барча
вакилларини йиғиш мумкин эмас. Шу билан бирга, мазкур объект сох-
та эмас, реалдир. Уни кузатиш, ўрганиш мумкин. У бутун цивилизаци-
он-тарихий жараённинг йўналишини кўп жиҳатдан белгилаб беради.