15- mavzu. Alkillash jarayoni tavsifi. Reja

39-rasm. Atsetilen va vodorod sianiddan akrilonitril olish texnologiyasi: 1- reactor; 2- absorber; 3- bug'latish kolonnasi; 4- separator; 5- akrilonitrilni tozalovcbi rektifikatsiya kolonnasi.
Separatordagi suyuqlikning pastki qismi, ya'ni akrilonitrilni suvga to'yinmagan eritmasini 3-kolonnaga, tepa qismi, ya'ni akrilonitrilni (unda 3% gacha erigan suv, uglevodorodlar qoldig'i, atsetildegid va boshqa arlashmalar bo'ladi) 5-rektifikatsiya kolonnasiga yuboriladi. Tozalangan akrilonitrilni tozaligi 99,5% kerakli yo'nalishga yuboriladi.

Vinillashda spirtlarni reaksiyaga kirish qobiliyati, ularning kislotalik xususiyati ortishi bilan kamayib boradi. Shuning uchun to'yingan bir atomi spirtlardan metanol eng sekin reaksiyaga kirishadi, uni vinillashda haroratni 160-170°C ushlab turish kerak (boshqa spirtlar uchun 130-140°C).

Spirtlarni atsetilen bilan vinillashda katalizator sifatida alkogolyatlar, fenollarda esa fenolyatlar qoilaniladi, lekin ko'pincha ishqoriy metallar gidroksidlaridan foydalaniladi, eng yaxshi natija KOH bilan olinadi. KOH kislota xususiyatiga ega bo'lgan organik reagent bilan metall hosilasi hosil qiladi:
ROH + KOH → ROK + H₂O.
NH + KOH ↔ ›NK + H₂O.
uning anioni kuchli asos xossasini namoyon qiladi. Reaksiya davomida atsetilen bog' orqali nukleofil birikish sodir bo'ladi; jarayon anionning hujumi bilan boshlanadi va proton almashinish bilan tugallanadi:
Reaksiyaning tezligi reagentlarning nukleofil faolligiga bog'liq. Atsetilen va spirtlar asosida olinadigan oddiy vinil efirlari monomer sifatida amaliy ahamiyatga ega, chunki ular asosida muhim polimer materiallar olinadi. Masalan, N-vinilpirrolidon polimerlanganda polivinilpirrolidon olinadi, u meditsinada qon o'rnini bosuvchi plazma, parfyumeriya sanoatida kosmetik preparatlarni quyultiruvchi vosita sifatida qo'llaniladi. N-vinilkarbazol polmerlanganda polivinilkarbazol hosil bo'ladi. U yuqori mexanik va dielektrik ko'rsatgichlarga va issiqlik o'tkazuvchanlik xususiyatiga ega, shuning uchun uni issiqlikka chidamli dielektrik (asbestni o'rniga) va telivizor va radio qurilmalarda izolator sifatida qo'llaniladi.
Kondensirlangan halqali uglevodorodlar. Aromatik uglevodorodlar (naftalin, antratsen, fenantren) ajratish uchun katalizatsiya usulidan foydalaniladi.
Toshko'mir smolasining antratsen fraksiyasini (270-350°C) qon bilan suyuqlashtirilib, keyin gidrolizlash orqali karbazol olinadi: Aromatik uglevodorodlar olish uchun aromatik xomashyoning ikki turi mavjud: koks-kimyoviy va neft-kimyoviy. Ular bir-biridan oltingugurtli organik birikmalar miqdori bilan farqlanadi.
Neft-kimyoviy mahsulotlarni gidrotozalash natijasida ulardagi C miqdori 0,0001-0,002% tashkil qiladi, koks-kimyoviy xomashyoda esa C miqdori 100 marta ko'p.
Aromatik uglevodorodlarni dealkillash. Benzol toluolga nisbatan ko'p iste'mol qilinadi. Toluol katalitik riforming va piroliz jarayonlari orqali olinadi. Shuning uchun bezolni bir qismi toluolni dealkillash orqali olinadi.
Toluolni dealkillash. Bu jarayonning bir necha usullari mavjud:
1) Gidrodealkillash yoki termik dealkillash:
Jarayon 700-760°C bosimda olib boriladi.