15- ma’ruza mavzu: Yadroning tarkibiy qismi. Reja

Massa defekti va bog‘lanish energiyasi Yadroning massalarini eng aniq o’lchash natijalari shuni ko’rsatadiki, yadrroning tinchlikdagi massasi M uni tashkil qilgan protonlar bilan neytronlarning tinchlikdagi massalari yig’indisidan hamisha kichik bo’ladi:
. (4)
YAdroni alohida nuklonlarga to’liq ajratish uchun zarur bo’lgan energiya yadroning bog’lanish energiyasi deyiladi va u quyidagi ifodadan topiladi:
(5)
bunda - massa defekti deb ataladi va u
(6)
dan topiladi. (5.3) dan foydalanib (5.2) ni ko’rinishini
(7)
ga o’zgartiramiz.
Bitta nuklonga to’g’ri keluvchi yadroning bog’lanish energiyasi yadroning solishtirma bog’lanish energiyasi ( ) deyiladi.
(8)
Nuklonlar o’rtasida ta’sir etuvchi va yadroning turg’unligini ta’minlovchi kuchlarga yadro kuchlari deyiladi. YAdro kuchlari gravitatsion va elektromagnit ta’sirlashuv kuchlaridan farqli o’laroq, o’ziga xos kuchlar bo’lib hisoblanadi.
Yadro kuchlari. Nuklonlar urtasidagi o’zaro ta’sir kuchiga yadro kuchlari deyiladi. Yadro kuchlari asosan quyidagi xossalarga ega:
1. Yadro kuchlari kiska masofada ta’sir kiluvchi kuchlardir. Ularning ta’sir radiusi atom yadrosining radiusi tartibida, ya’ni -10-15m
2. Yadro kuchlari intensiv ta’sir etuvchi kuchlardir.
3. Yadro kuchalari "to’yinish" xarakteriga ega. Bu degan so’z yadro ichidagi tanlab olingan nuklon qolgan boshqa hamma nuklonlar bilan ta’sirlashmasdan, faqat tanlab olingan nuklonlar bilan o’zaro ta’sirlashadi.
4. Yadro kuchlari markaziy kuchlar sistemasiga kirmaydi.
5. Yadro kuchlari zaryad mikdoriga bog’lik bo’lmagan kuchdir, ya’ni proton-proton, proton-neytron, neytron-neytron o’rtasida bir xil kuch bilan ta’sir etadi.
6. Yadro kuchlari nuklonlar spinlari yunalishiga boglik bo’lgan kuchlardir.
Yadroviy o’zaro ta’sir nazariyasini rus fizigi akademik I. E. Tamm yaratgan. 1935 yilda yapon fizigi X. Yukava yadro maydoni kvant xarakteriga ega ekanligini nazariy ravishda isbot kildi. Atom yadrosi o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida yuzaga keladigan xususiy harakat miqdori momenti yadro sinishi deyiladi. Yadro sinishi, shu yadroni tashkil kiluvchi proton va neytronlar spinlarining vektor yig’indisiga teng bo’lib, har qaysi spin \2ga teng. Agar yadroda juft nuklonlar bo’lsa, spin yoki 0 ga teng, yoki butun sonli ga teng bo’ladi. Agar yadroda nuklonlar tok bo’lsa, spin kasr sonlarda ifodalanadi. Yadroning spinini yadroning "o’ta nozik" strukturasi hodisasini o’rganish yo’li bilan, magnit rezonans metodi va boshqa metodlar bilan aniqlash mumkin. Atom yadrosi ham magnit momentiga ega. Yadroning magnit momenti, yadroning Bor magnetoni orqali ifodalanadi. Yadroning bor magnetoni quyidagicha topiladi:

Yadroning spini yadroning magnit momenti bilan quyidagicha bog’langan: (9)
bu erda Mya — yadroni magnit momenti, I — uning spini, g — giromagnit kattalik deyiladi. Yadro kuchlari "almashish" yo’li bilan nuklonlarga bo’linadi, ya’ni ikkala zarracha bilan o’zaro ta’sir energiyasi uchinchi zarrachaga berilishi bilan amalga oshadi.
Nazorat savollari

1. 
   Atom yadrosi qanday tuziligan?.
   
2. 
   Massa defekti va bog‘lanish energiyasi formulasi qanday?
   
3. 
   Yadro kuchlari.Nuklonlar deb nimaga aytiladi?