14-mavzu: Uglevodorodlar (alkanlar) Reja: Alkanlarning gomologik qatori Alkanlarni nomlash

Tarmoqlangan alkil guruhini nomlash uchun zanjir nomerlanadi:


Alkanlarni olish usullari va xossalari
Alkanlarni tabiiy manba’lari va olish usullari. Alkanlarni fizikaviy xossalari. Alkanlarni elektron va fazoviy tuzilishi, kimyoviy xossalari. Bog‘ni gomolitik uzilishi, erkin radikallar va ularning tuzilishi. Alkanlardagi zanjirli erkin radikal almashinish reaksiyasining mexanizmi haqida umumiy tushunchalar: galogenlash, sulfoxlorlash, sulfooksidlash, nitrolash, oksidlash reaksiyalari
Alkanlar asosan tabiiy manba’lardan va sintez usuli bilan olinadi.
1.Alkanlarning asosiy manba’’i neft va tabiiy gazdir. Tabiiy gaz 95-98 % metan, 2-5% etan, propan, butandan iborat bo‘ladi. Neftni qayta ishlab alkanlarni aralashmasi olinadi.
2.Tosh yoki qo‘ng‘ir ko‘mirni vodorod bilan molibden, volfram va nikel metallarining oksidlari va sulfidlari ishtirokida 450-470^oС, 300 atm bosimda gidrogenlanadi. Buning natijasida alkanlar va sikloalkanlar hosil bo‘ladi.
3.Fisher-Tropsh usuli. Uglerod(II)- yoki (IV)-oksidi kobalt va temir katalizatorlari ishtirokida qaytarilsa alkanlarning aralashmasi hosil bo‘ladi:

4.Karbidlardan olish. Ayrim karbidlarga suv ta’sir ettirib metan olinadi: Al₄C₃ + 12H₂O  3CH₄ + 4Al(OH)₃
5.Vyurs (1855 y.) reaksiyasi bo‘yicha galogenalkanlardan olish: 2CH₃CH₂CH₂CH₂Br + 2Na  C₈Н₁₈ + 2NaBr. Bu usul bilan juft uglerod atomi tutgan alkanlarni olish yaxshi unum bilan boradi. Toq sonli uglerod atomi tutgan alkanlarni har xil galogenalkanlardan olinganligi sababli alkanlarning aralashmasi hosil bo‘ladi:
CH₃CH₂CH₂Вr + CH₃CH₂Вr + 2Na  C₅Н₁₂ + C₆H₁₄ Q C₄H₁₀ + 2NaBr
Bunday reaksiyani litiy metali va mis tuzlari ishtirokida efir eritmasida olib borilsa yuqori unum bilan alkan hosil bo‘ladi (Kori-Xaus reaksiyasi):
CH₃X + 2Li  CH₃Li + LiX 2CH₃Li + CuI  (CH₃)₂LiCu + LiI
(CH₃)₂LiCu + C₅H₁₁I  C₆H₁₄ + CuI + LiI
Galogenalkanlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati va reaksiya unumi quyidagi qatorda o‘zgaradi: RX (100%)  R₂CHX (50%)  R₃X (30%)
6.Kislota tuzlaridan olish RCOONa + NaOH  RH + _Na2CO3.
7.Organik birikmalarni qaytarib olish: