14-mavzu. Tashqi iqtisodiy faoliyatda valyuta-kredit va moliyaviy muammolar

Milliy valyuta.

Har qanday mamlakat milliy valyuta tizimining dastlabki elementi bo‘lib, uning milliy valyutasi hisoblanadi (Oʻzbekistonda so‘m, AQSHda — dollar, Rossiyada — rubl va hokazo).

2. 
   Milliy valyutaning almashinish sharti.
   

Har qanday milliy valyuta almashinish shartiga ko‘ra, quyidagi uch turdan biriga kiradi:

• 
  to‘liq almashinadigan valyuta;
  
• 
  qisman almashinadigan valyuta;
  
• 
  umuman almashinmaydigan valyuta.
  

3. 
   Milliy valyuta kursining rejimi.
   

Valyuta kursining uch asosiy rejimi bo'lib, ular quyidagilardan iborat:

• 
  erkin suzish rejimi;
  
• 
  qat’iy belgilangan kurs rejimi;
  
• 
  boshqariladigan suzish rejimi.
  

Erkin suzish rejimida milliy valyutaning almashuv kursi valyuta bozorida, talab va taklifga qarab erkin shakllanadi. Mamlakatning Markaziy banki kursning ma’lum holati uchun javob bermaydi. Ushbu valyutalarning kursi katta oraliqlarda tebranishi mumkin.
Qat’iy belgilangan kurs rejimida milliy valyutaning kursi xorijiy valyutaga yoki valyuta savatiga nisbatan belgilab qo‘yiladi. Mamlakatning Markaziy banki milliy valyutaning kursini belgilangan holatini ta’minlash yuzasidan javobgar hisoblanadi.
Boshqariladigan suzish rejimi valyuta qonunchiligida rasman belgilab qo‘yilmaydi. Mazkur rejim XX asming 70-yillarida paydo bo‘ldi. Ya’ni, XVF ekspertlari ayrim mamlakatlarning valyuta qonunchiligida erkin suzish rejimi belgilangan bo‘lsa-da, ularning Markaziy banklari valyuta kursini shakllanish jarayoniga faol aralasha boshlaganligini payqab qolishdi. Natijada ekspertlar yangi kurs rejimi paydo bohganligini e’tirof etishdi va uni “boshqariladigan suzish rejimi” deb atashdi.

4. 
   Milliy valyutaning pariteti.
   

Milliy valyutaning pariteti deganda milliy valyuta qiymatining xorijiy valyuta qiymatiga nisbatiga aytiladi.
Hozirgi davrda milliy valyutaning pariteti uning xarid qobiliyatini xorijiy valyutaning xarid qobiliyati bilan taqqoslash orqali aniqlanadi.
Milliy valyutaning kursi valyuta bozorida talab va taklifga qarab aniqlanadi. Ammo paritetni hisoblash nima uchun kerak?
Valyuta paritetini hisoblash milliy valyutaning kursi bilan uning xarid qobiliyati o‘rtasidagi farqning mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash uchun kerak. Agar valyuta pariteti bilan valyuta kursi o‘rtasida farq yuzaga kelib, ushbu holat milliy valyutaning kursini sun’iy ravishda yuqori bo‘lishiga olib kelgan bo‘lsa, ushbu holat mamlakatda xorijiy valyutaga bo‘lgan qiziqishni kuchayishiga olib kelishi mumkin. Bu iqtisodiy fanda “fetishizm” deb ataladi. Fetishizm oqibatida bahosi yuqori bo‘lgan va uzoq muddat foydalaniladigan tovarlami (uy-joy, avtomashina va boshq.) xorijiy valyutaga oldi-sotdi qilish yuzaga keladi. Mazkur farqni yo‘q qilish uchun, odatda, Markaziy bank milliy valyutani devalvatsiya qilishga majbur bo'ladi.

5. 
   Mamlakatning xalqaro miqyosda valyutaviy to‘lovga qobilligi.
   

Mamlakatning xalqaro miqyosda valyutaviy to‘lovga qobilligi
deganda uning xorijiy valyutadagi majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘Iiq bajara olish imkoniyatiga aytiladi.
XVF ekspertlari tomonidan mamlakatning xalqaro miqyosda valyutaviy to‘lovga qobilligini aniqlash bo‘yicha bir nechta uslublar taklif etilgan. Ulardan ikkitasi xalqaro amaliyotda keng qo‘llaniladi. Birinchi uslubga ko‘ra, mamlakatning xalqaro valyutaviy to‘lovga qobilligi quyidagicha aniqlanadi: