14-мавзу. Меҳнат бозори ва корхоналардамеҳнат ресурсларидан фойдаланиш

13.14-расм. Cоф монопол меҳнат бозорида монополистнинг иш ҳақига ва бандликка таъсири
We иш ҳақи олади. Меҳнат бозорида касаба уюшмаси монопол ҳокимиятга эга бўлганлиги учун, у банд бўлган ишчилар сонини Le дан L_M га қисқартириб, иш ҳақини We W_М га ошириш мумкин. Ишчилар оладиган альтернатив фойда (иқтисодий рента) ANMW_M тўртбурчак юзига тенг.
Меҳнат бозоридги икки томонлама монополия. Бундай бозорда моноссонист фирмага ишчи кучини таклиф қилувчи монополист (касаба уюшмаси) туради. Икки томонлама монополистик бозордаги ҳолат қуйидги 13.15-расмда кўрсатилган.
W MRC_L
W_N N

W e E S_L

E_o
W_M

M
D_L
MR L L_M L_N Le
13.15-расм. Меҳнат бозоридаги икки томонлама монополия
Рақобатлашган бозорда мувозанат ҳолат Е нуқтада ўрнатилган бўлар эди. Бу нуқтада меҳнатга бўлган талаб D_L ва таклиф S_L чизиқлари кесишади. Мувозанат ҳолатда Le ишчи иш билан банд бўлиб, We иш ҳақи олади. Лекин, монопсонит фирма иш билан банд бўлган ишчилар сонини Le дан L_M гача қисқартириб, иш ҳақини We дан W_М гача қисқартиришга ҳаракат қилади. Касаба уюшмалари (монополист) иш кучи таклифини қисқартириб, (L_N гача), иш ҳақини W_N гача кўтаришга ҳаракат қилади.
Шундай қилиб, иш билан банд бўлган ишчилар сонининг нисбатан кичик ўзгаришга (L_M L_N) иш ҳақларининг (ушбу ёндашишда) бир-биридан жуда катта фарқ қилиши тўғри келади (W_M W_N). Ушбу вазиятда иш ҳақининг қандай бўлиши, қарама-қарши турган монополистик ва манопсоник кучларга боғлиқ. Кўриниб турибдики, иш ҳақи мувозанат иш ҳақи We га ҳам яқинлашиши мумкин.
Иш ҳақи ставкалари дифференцияси (табақалашув). Биз юқоридаги мулоҳазалардан иш ҳақини ўзгармас деб қарадик. Амалда ўртача иш ҳақи мутахассисликлар бўйича ҳам, тармоқлар бўйича ҳам, ҳаттоки бир хил ишни бажарувчи ишчилар бўйича ҳам фарқ қилади. Масалан, автомобилсозлик тармоғида ишлайдиган ишчиларнинг ўртача иш ҳақларидан фарқ қилади, худди шундай Киме тармоғидаги ўртача иш ҳақи ҳам енгил ва озиқ-овқат саноатидаги ўртача иш ҳақидан фарқ қилади. Поликлиникада ишловчи ҳар хил категориядаги врачларнинг иш ҳақи ҳам бир хил эмас. Юқори категорияли врач паст категорияли врачга қараганда кўпроқ маош олади.
Ушбу фарқнинг тагида, инсонлар қобилиятининг хилма-хиллиги, маълумоти, билими, тажрибаси, малакаси ётади. Булардан ташқари, улар бажарадиган ишларнинг тури ҳам, улар оладиган даромаджларга ҳар хил таъсир қилади. Ишнинг мураккаблиги, ишлаб чиқаришнинг инсон ҳаёти учун зарарли бўлиши, ушбу соҳада ишловчиларнинг иш ҳақида ушбу зарарни қоплайдиган қўшимча иш ҳақида ўз ифодасини топади.
Қуйидаги 13.16-расмда ишнинг оғирлиги ва зарарлиги учун тўланадиган қўшимча иш ҳақи кўрсатилган.
Бу ерда оғир ишни бажарувчи, қўшимча ∆ W = W₂ – W₁ иш ҳақи олади, W₂ – W₁ = ∆ W.
S₂

W₂ S₁

W₁
S_L = MRP_L L L₂ L₁
13.16-расм. Ҳар хил иш шаротидаги иш ҳақи
Иқтисодий рента. Биз юқорида ресурс қанчалик кўп чекланган бўлса, унинг нархи ҳам шунчалик юқори бўлишини кўрган Эдик. Шунинг учун ҳам юқори малакали мутахассис ҳар доим ортиқча иш ҳақи олади. Ушбу ортиқча иш ҳақи иқтисодий рента бўлиб, у ишчининг қобилияти ёки юқори малакаси учун тўланади.
Тармоқ меҳнат бозорини кўриб чиқайлик (13.17-расм). Мувозанат шароитида (Е нуқта) ишчилар W₀ иш ҳақи олиб ишлашга тайёр бўлсалар ҳам W_е иш ҳақи олаяптилар (демак, улар оладиган иқтисодий рента (W_е W₀) га тенг бўлади).

W S_L
Е
We

Иқтисодий

рента



D_L W₀ L