14-Mavzu: magmatizm jarayonlarini o’rganish. Mazkur amaliy mashg’ulotning maqsadi

Mavzu yuzasidan quyidagi savollarga javob bering.

1.Magmatizm so’zining ma’nosi tushuntiring?

2.Effuziv magmatizm deganda nimani tushunasiz?

3.Intruziv magmatizm degendachi?

4. Magmatik jarayonlar ta’sirida xosil bo’lgan tog’ jinslariga misollar keltiring?

1-topshiriq yuzasidan ma’lumot: Magma grekcha so’zdan olingan bo’lib (xomir, xomuz-suyuq) degan ma’noni anglatadi. Aslida esa, magmaning kristallanib saralanishi jarayoni yetarli darajada urganilgan emas. Shunga qaramay,olimlar E.A.Kuznetsov,A.N.Zavaritskiy laboratoriyalarda va vulkan bo’g’izlarida ilmiy tekshirish ishlarini olib borishi natijasida yaxshi natijalarga yerishdilar. Magma tarkibidagi elementlar qulay sharoitda birin- ketin birikib kristallanadi.Kristallanish ma’lum tartibda oldinma - keyin ro’y beradi.

Magma soviy boshlaganda oldin rangli minerallar: olivin va piroksen kristallanib cho’ka boshlaydi, so’ng asosiy,o’rta va nordon plagioklazlar, keyin kremniyga boy minerallar kristal hosil bo’ladi. Magmadagi uchuvchan birikmalar yer qatlamlari orasida elementlarning xarakatini va kristallanishini tezlashtiradi.

Magma tarkibidagi mineralizatorlar yuqoriga ko’tarilganda Cho’kindi va metamorfik jinslar orasidagi bo’shliqlarga singib har xil minerallarni hosil qiladi. Natijada yer qatlamlari orasida magma asta-sekin uzoq vaqt davomida soviydi va nihoyatda murakkab Fizik-ximik jarayonilar ta’sirida birin-ketin kristallanib,kristalli jinslarni hosil qiladi.

Shunday qilib, magma difyerentsiatsiyasi natijasida yer qatlamlari orasida yer yuzasida eng uzun jinslar intuziv jinslar hosil bo’ladi. Bir tarkibli magmadan hosil bo’lgan efuziv va intruziv jinslarning ximiyaviy tarkibi bir-biriga juda o’xshash bo’ladi.Lekin tuzilishi, joylashuvi va mineral tarkibi jixatdan ular birbiridan keskin farq qiladi.

Intruziv jinslarning yer po’stida yotish shakllari. Magmatik jinslarning yer po’stida hosil qilgan yotish shakllarini o’rganish murakkab ishidir. Bularning yotish shakllari ikki xil sharoitga bog’liq. Bosim kam bo’lgan joylarda magma qatlamlari ikki qatlamlar orasiga joylashib, moslashib yotishi mumkin. Bunday vaqtda magma qatlamlar aro bo’shliqlarni sust holatda egallaydi. Boshqa xollarda magma o’zicha "zo’rlik" bilan qatlamlarni qo’tarib, surib yoki yeritib bo’shliqni egallab oladi.

Geosinklinal xududlarda magmaning yer yuzasiga yorilib chiqishi yoki uning orasida qolib ketishi tektonik va magmatik harakatga bog’liq bo’ladi.Bu harakat nitijasida paydo bo’lgan burmalar xilma-xil shaklga ega bo’ladi. Ba’zan intruzivlar burmaning umumiy tuzilishiga moslashadi. Bular moslashgan intruzivlar deb ataladi. Lekin ko’pincha yorib chiquvchi magma burma shaklini juda burib yuboradi, burmalangan jinslarning katta-katta bo’lagini yeritib yuboradi. Bular nomos intruziv deyiladi.

Moslangan intruzivlar. Ikki qatlam orasida yotuvchi intruzivga sill deyiladi.Ular kavatlarining qalinligi bir necha santimetrdan bir necha yuz metrgacha bo’ladi. Intruziv sillning egallagan maydoni bir necha ming km² ga yetishi mumkin. Masalan,Sibir’ platformasida sillning egallagan maydon bir necha un ming km² gacha boradi. Janubiy Afrikadagi Karru provintsiyasidagi sillning maydoni 570000 km². Sillar odatda gruppa-gruppa bo’lib uchraydilar. Ba’zi bir sillar, masalan, Tunguska daryosi vodiysida 1,5 mln. km² dan ko’proq maydonni koplab olgan. Sill asosli magma jinslaridan tashkil topadi.

Lakkolitlar odatda nordon jinslaridan tashkil topadi. Uning diametri bir necha 100 m.dan bir kancha km.ga yetadi, gruppa-gruppa bo’lib uchraydi.

Lopolitlar usti botik yasmikka o’xshash intruziv shaklli bo’lib avval kutarilib, so’ngra sunib,tog’ ustki qismining cho’kishidan xosil bo’ladi.Shimoliy Amerikadagi Dyulus gabbro lopolitining umumiy maydoni 38000 km², xajmi 200000 km²ga teng.

Fakkolit. Linzasimon intruziv shaklida antiklinal va sinklinallar yadrosida joylashgan. Asosan burmalangan xududlarda tashkil topadi. Burmalanish bilan bir vaqtda yoki undan keyinroq hosil bo’ladi.

Bu oksidalar ichida kremniy oksidi ko’p va o’ziga xos xususiyatga ega.Shu sababli unga aloxido e’tibor Beriladi,.Magmadan hosil bo’lgan tog’ jinslari tarkibidagi kremniy oksidining miqdoriga qarab 4 xilga bo’linadi.

1.Nordon jinslar - 75-65 %gacha

2. 
   O’rta jisnlar - 52-65 %gacha
   
3. 
   Asosli jinslar - 52-45% gacha
   
4. 
   Ul’tra asosli jinslar 45%dan kam bo’ladi
   

Magma yer po’stidan yer yuzasiga chiqquncha uning tarkibidagi kremniy miqdori o’zgarib boradi. Magma jinslari yer qatlamlari orasida bo’lgan vaqtida uning tarkibidagi turli moddalar gaz, bug’ va boshqalar bilan birga erigan holda aralashib yotadi.Magma harakatga kelib yer qatlamlari orasidan ko’tarilishi,uning tarkibidagi gaz va moddalar miqdori ustki jinslar orasiga singib kamayadi yoki o’zgara boradi. Bunga sabab birinchidan bosim va xaroratturaning pasayishi ikkinchidan ustki va yon jinslarning ta’sir etishi xisoblanadi. Shuning uchun magma yer ostidayoq saralana boshlaydi.Shuni aytib o’tish kerakki magma xillarini ikki xil asosli va nordon magmaga ajratiladi.Amerikalik fizik: N.L.Bouen (1929) fikricha, magma bir xil bo’lib, kristallanish difyerentsiyasi jarayoni tufayli undan turli xil magmatik jinslar xosil bo’ladi deb takidlaydi.Lekin, Hozir ko’pchilik olimlarning fikricha, ikki xil-asosli va nordon magma mavjud deb xisoblaydi.

Magmadan turli xil mineral tarkibli tog’ jinslarning hosil bo’lish jarayonilari yig’inidisiga magma diffyerentsiatsiyasi deyiladi.

Hozirgi fikrlarga ko’ra magma difyerentsiatsiyasi uning kristallanish jarayoniida fizik-ximiyoviy sharoitning o’zgarishidan ro’y beradi.

Magma diffyerentsiatsiyasi chuqurda uning yer po’sti yuqori qatlamlariga ko’tarilishigacha bo’lgan davrda va magma kamyerasida sodir bo’ladi.

Kristallanish difyerentsiatsiyasida - magma o’ziga xos termodinamik sharoitda kristallana boshlaydi.Bu jarayonida magma og’irligi ayrim qismlarga oson bo’linib ketadi. Magma tarkibidagi moddalar chetlaridan astta sekin markazga tomon sovib boradi.Bu paytda og’ir elementlar tez cho’ka boshlaydi, yengillari esa juda sust cho’kadi.

Magma va uning hosilalarini harakatta keltiruvchi jarayon yig’indisiga magmatizm deb ataladi. Magma murakkab tarkibli silikatli suyuqlik, uning tarkibida erigan uchuvchan birikmalar ko’p bo’lib,ular magmani faol qilib yuboradi.U yer po’sti faol qismlarida yuqori mantiyada hosil bo’ladi. Magmadagi uchuvchan birikmalar mineralizatorlar deb ataladi.Ularning miqdori magmada ko’p bo’ladi.K.Goransonning tajribalariga kura 12 %ga boradi.Uchuvchan birikmalar yuqori bosim ortida magma tarkibida saqlanib qoladi. Bosim pasayishi bilan bu birikmalar magmadan portlash hosil qilib ajralib chikadi. Bunday voqiani magmani yer yuzasiga otilib chiqib vulkanlar hosil qilganda kuzatish mumkin.

Suv bug’lari mineralizatorlar tarkibida asosiy rol’ o’ynaydi. Bulardan tashqari magmada kam miqdorda T1,R,S,S1, Ba, Mn, N1, SO, U kabi elementlar bor. Qolgan barcha elementlar magma umumiy tarkibi qismini 0,5 % ini tashkil etadi. (G.M.Zaridze,1980)

Magmaning bir qismi yer yuzaga chiqadi, ikkinchi qismi qatlamlar orasida qoladi. Yer qatlamlar orasida qolgan magma asta-sekin qotadi va har xil shaklni egallaydi.Qatlamlar orasida magmadan kristallangan jinslar Intruziv jinslar deb ataladi va ular 10 km. gacha chuqurda hosil bo’lsa abissal, undan ham yuqorida hosil bo’lsa giabissal deb ataladi. Vaqt o’tishi bilan yer po’sti ko’tariladi, cho’kadi yana ko’tariladi va kuchli eroziya jarayonii ta’siri natijasida intruziv jinslar yer yuzasiga chiqib qoladi, hamda ularni tekshirish osonlashadi.