14-bilet Motivatsiya va motivlarning nazariy muammolari

3.Ong psixologiya kategoriya sifatida.
Psixologiya fanining asosiy kategoriyalari ichida (shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala va hokazo) ong alohida o’rin egallaydi va u borliqda insonlik yuksaklik darajasini egallashga muhim zamin, kafolat negizini yaratadi. Insonni hayvonot olamidan ajpralib chiqishining bosh omili ham ong hisoblanadi, xuddi shu boisdan u taraqqiyot va kamolotning eng zarur mezoni, o’lchami sifatida muhim rol o’ynaydi.
Psixologik nuqtai nazardan ong olib qaralganda, u ijtimoiy-tarixiy (filogenetik) va individual (ontogenetik) taraqqiyotning mahsuli hisoblanmish insongagina xos bo’lib, psixik aks ettirishning va o’zini o’zi boshqarishning yuksak darajasi sanaladi. Ong kategoriyasi amaliy jihatdan tavsif qilinganda: a) u ham hissiy, ham aqliy obrazlarning uzluksiz ravishda o’zgarib turuvchi majmuasi sifatida, b) bevosita sub’yektning oldida uning “ichki tajribasi” tariqasida, v) amaliy faoliyatdan qutuluvchi maxsulni oldindan sezuvchi (payqovchi) psixologik xodisa tarzida hukm suradi.
Ong muammosi bir qancha fanlarning, jumladan, falsafa (uning asosiy masalasi – bu ongning turmushga nisbatan munosabatidan iboratdir), mantiq, lingvistika, etnografiya, antropologiya, sotsiologiya, neyrofiziologiya, pedagogika kabilarning tadqiqot predmetiga aylangandir. Psixologiya fani individda ongning vujudga kelishi, uning tuzilishi, rivojlanishi va hukm surishini tadqiq qiladi. Ong predmetga faollik, yo’nalganlik, intensiallik xususiyatlariga ega: a) ong doimo nimanidir tushunish sifatida; b) refleksiyaga nisbatan qobiliyatlilik; v) o’zini o’zi kuzatish, ya’ni o’zligini anglash; g) motivatsion – qadriy xususiyat yaqqolliknin yoki ravshanlikning turlicha darajasi yoki boschqichi ekanligi.
Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, xar qaysi individning ongi noyob, betakror, ammo u ihtiyoriy emas, chunki birinchi navbatda maxsus tizimda hukm suruvchi tuzilish bilan unga bog’liq bo’lgan tashqi omillar hamda xech qanday aloqasi bo’lmagan omillar shartlangandir. Xuddi shu tufayli ongni tadqiq qilishning ikkita muhim qiyinchiligi mavjud: a) barcha psixologik holatlar individning ko’z o’ngida shunday namoyon bo’ladikim, bunda birinchidan, ular qay tariqa anglashilmoqda (ongsizlikning roli qanchalik), ikkinchidan, anglash darajasiga yetkazishning mahsus tashqi va ichki mashqi natijasida inson tomonidan anglashilinadi, uchinchidan, bevositalikda ong funksiyasida yanglishlik vujudga keladi.
O’zini kuzatish natijalariga ko’ra, ong o’zining yaqqol psixologik o’ziga xosligidan mahrumdir, chunki uning yagona alomati shundan iboratki, bunda uning sharofati bilan individ oldida (u yoki bu aniqlik, ravshanlik darajasida) yaqqol psixologik funksiyalar mohiyatini yuzaga keltiruvchi turli holatlar, hodisalar namoyon bo’ladi. Xuddi shu boisdan ong psixika hukm surishining sifatga ega bo’lmagan umumiy sharti (sharoiti) tariqasida talqin qilingan, buning natijasida u majoziy belgilangan.