Ierarxik usul
bo‟yicha tasniflashtirish quyidagi ketma-ketlik bo‟yicha amalga oshiriladi:
-
ob‟ektning birlamchi to‟plamini aniqlash;
-
tasniflashtirish ob‟ektining asosiy (mavjud) alomatlarini aniqlash;
-
alomatlarning ketma-ketligi tartibini tanlash – ularni miqdori va bo‟linish darajasi.
5.10-rasm.
Ierarxik usul bo‟yicha tasniflashtirish sxemasi
Tasniflashgan guruhlarning umumiy miqdori
(klassifikatori) tasniflagichi hajmida
shakllanib, quyidagiga teng:
E
o
q n
1
Q n
1
n
2
Qn
1
n
2
n
3
Q…Q n
1
n
2
n
3
…n
k
q
Σ P
(5.1)
Tasniflashtirishning fasetli usuli birlamchi ob‟ekt to‟plamini muayyan masalani hal etish
uchun aniqlanilgan berilgan alomatlarni namoyon etuvchi mustaqil to‟plam ostilariga bo‟lish
natijasida amalga oshiriladi.
Fasetli usul bo‟yicha tasniflashtirish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
-
ob‟ektning birlamchi to‟plamini aniqlash;
-
tasniflashtirish ob‟ektini barcha tomonlama tavsiflovchi asosiy (mavjud) alomatlarini
aniqlash;
-
fasetlarda bir turdagi (mavjud) alomatlarni guruhlash va ularni kodlashtirish;
-
to‟plam ostini hosil qilish uchun fasetli formulani aniqlash.
Fasetli usul ob‟ektning muayyan turli tavsiflari yig‟indisi asosida “xususiydan
umumiyga” tamoyili bo‟yicha to‟plam ostini shakllanishi bilan o‟ziga xosdir.
Kodlashtirish – ob‟ektga yoki ob‟ektlar guruhiga uning nomini bir qancha simvollar
bilan almashtirish imkonini beruvchi yagona belgi (kod)ni qo‟yish va belgilashdir.
Kod – qabul qilinigan usulga muvofiq o‟zlashtirilayotgan ob‟ektni identifikatsiyalash
maqsadidagi belgi yoki belgilar majmuasidir. Kodli belgilashlar alifboli, razrayadli, tuzilmali,
uzunli va nazorat sonli kodlashlar bilan tavsiflanadi.
Alifbo – kodni belgilash uchun qabul qilingan belgilar (simvollar) tizimi.
Razryad kodi – kodda belgilar holati.
Tuzulmali kod – tarkibni shartli belgilash va nomlanish darajasi uzunligiga bu belgilarga
muvofiq, kodda belgilar ketma-ket joylashishini grafik tasviri.
Kodda belgilar soni uning tuzulmasi va ob‟ektlar miqdoriga, to‟plam ostiga kiruvchi, har
bir uzunlik darajasini shakllantiruvchlariga bog‟liqligi bilan aniqlanadi. Har bir uzunlikda
belgilar sonini aniqlashda yangi ob‟ektlarni paydo bo‟lishi mavjudligini inobatga olib zaxira
kodalra nazarda tutilishi lozim.
Kodlar quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-
ob‟ektlarni va (yoki) ob‟ektlar guruhini bir xil ma‟noli identifikatsiyalash va
identifikator bo‟lishi lozim;
-
belgilar soni minimal (minimal uzunlikda) va berilgan to‟plamning barcha ob‟ekt
(alomat)larini kodlash uchun etarli bo‟lishi lozim;
0
E
j
-
kodlashtiriladigan to‟plam ob‟ektlari paydo bo‟lgan holatlar uchun etarli zaxirani
mavjudligi;
-
odamlar foydalanishi uchun hamda kodlashtirilgan ma‟lumotlari kompyuterda qayta
ishlash uchun qulay bo‟lishi lozim;
-
kompyuter tizimiga kiritishda xatoliklarni avtomatik nazorat imkoniyatini ta‟minlash.
Kod uzunligi – koddagi probellarsiz belgilar soni.
Nazorat soni – kod yozuvlarini tekshirish uchun foydalaniladigan hisoblangan son.
Texnikaviy-iqtisodiy ma‟lumotlarni kodlashtirishning ketma-ket, parallel, tartibli va
seriyali-tartibli usullariga bo‟linadi.
Ketma-ket kodlashtirish usulida ierarxik sinflashtirish usulida olingan bir-biriga bog‟lik
joylashgan ketma-ketlikdagi kodlardan foydalanish bilan ob‟ekt va (yoki) guruhni sinfli kodi
shakllantiriladi.
Parallel kodlashtirish usuli fasetli sinflashtirish usulida olingan mustaqil guruhlangan
kodlardan foydalanish bilan sinflashgan ob‟ekt va (yoki) sinflangan guruh kodini shakllantrish
va uni kiritishdir. Bu holatda kod tuzulmasi fasetli formula bilan aniqlanadi.
Tartibli kodlash usuli natural sonlar qatoridan shakllantirish va undan foydalanish bilan
farqlanadi.
Seriyali-tartibli kodlashtirish usuli natural sonlar qatoridan, bir xil alomatlari bilan
sinflashgan ob‟ektlari uchun bu sonlar diapazoni yoki olahida seriyasini shakllantirishdan hosil
qilinadi.
Tizimlashtirishning boshqa turi bu identifikatsiyalash bo‟lib hisoblanadi.
Identifikatsiya – ob‟ektga boshqa ob‟ekt to‟plamlaridan uni bir xilligini belgilash
imkonini beruvchi, yagona nom, belgi, shartli belgilash, alomat yoki alomatlar yig‟indisini
berishdir.
Mahsulotlarni identifikatsiyalash – mahsulotning bir-biriga aynan o‟xshash mavjud
alomatlari tavsiflarini o‟rnatish.
Maslan, Mahsulotlar umumdavlat tasniflagichi (MUT)da kodlar sinfli (S-MUT) va
assortimentli (A-MUT) qismlardan tashkil topgan. Assortimentli kodlash aynan, ob‟ekt haqidagi
ma‟lumotni muayyanlashtiruvchi, ob‟ekt sinfi to‟plamidan bir xilligini belgilovchi mahsulot
identifikatsiyasini anglatadi.
Turli darajalarda boshqarish masalalarin hal etish uchun foydalaniladigan ma‟lumotlarni
tasniflash (sinflash) va kodlashtirish “Texnik-iqtisodiy va ijtimoiy ma‟lumotlarni tasiflash va
kodlashtirish yagona tizimi” (TIIM TKYaT – ESKK TESI) deb nomlangan kompleks davlat
standartlari bilan belgilanadi.
Shunday qilib, identifitsiyalash, tasniflash va kodlashtirishdan ma‟lumotlar bilan ishlash
uchun xorijiy va mahalliy standartlashtirish amaliyotida keng qo‟llaniladi. Bu usullarsiz
standartlashtirishning
maxsus
usullaridan: unifikatsiya, tiplashtirish, agregatlashtirish,
modullashtirish, optimallashtirishdan foydalanish mumkin emas.
SHtrix-kod ketma-ket almashinib keluvchi qora (shtrix) va oq (probel) rangli, turli
qalinlikdagi chiziqlardan iborat bo‟lib, bu chiziqlarning o‟lchamlari standartlashtirilgan. SHtrix-
kodlar maxsus optik qurilmalar - skanerlar yordamida o‟qishga mo‟ljallangan. Uning vositasida,
mikroprotsessorlar orqali shtrixlar raqamlarga dekoderlanib, mahsulot haqidagi ma‟lumotlar
kompьyuterga uzatiladi.
Ko‟pgina iqtisodiy rivojlangan davlatlarda mahsulotning o‟ramida (upakovkasida) shtrix-
kodning bo‟lishi majburiy sanaladi. Aks holda savdo tashkilotlari mahsulotdan voz kechishlari
mumkin. Bu xalqaro savdoga ham tegishlidir. Ushbu tizimning iqtisodiy jihatdan samaraliligi
mahsulotning 85 foizidan ko‟pi kodlashtirilganda yaqqol namoyon bo‟ladi. Bundan tashqari,
mahsulotga nisbatan bo‟lgan talab va ehtiyojlarni shakllantirish, jamlash, hisobga olish,
mahsulotni kelish-ketishini hisob qilib borish, muxosiblik hisoblarida va hujjatlarni
rasmiylashtirishda, hamda mahsulotlarni saqlash va sotuvidagi nazoratlarni amalga oshirishda
alohida o‟rin tutadi.
O‟zbekiston tovarlarining ichki va xorijiy bozorlarda raqobatbardoshliligini oshirish,
tovar
ishlab
chiqaruvchini
tovarlarni
raqamlashning
xalqaro
tizimlari
doirasida
identifikatlashtirish, iste‟molchi huquqlarini himoya qilish, tovarlar ishlab chiqarishning
avtomatlashtirilgan hisobini yuritishni ta‟minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi 1999 yil 21
sentyabrda № 438-sonli qaror qabul qildi. Bunga binoan quyidagilar belgilangan:
"EAN International" tovarlarni raqamlash Xalqaro Uyushmasi (Belьgiya) tomonidan
O‟zbekiston Respublikasiga 478 raqamli identifikatlashtirish kodi berildi;
O‟zbekiston Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi tomonidan xalqaro
talablarga muvofiq, tovarlari YeAN shtrixli kodlari bilan tamg‟alanadigan tadbirkorlik faoliyati
sub‟ektlarini ro‟yxatdan o‟tkazish hamda tovarlarni identifikatlashtirish tizimidan
foydalanuvchilar faoliyatiga uslubiy rahbarlik qilish uchun "EAN Uzbekistan" tovarlar va
xizmatlarni avtomatik identifikatlashtirish markazi tashkil etish belgilangan;
"O‟zstandart" agentligi tomonidan shtrixli kodlarning original-maketlarini tayyorlash
markazi tashkil etilganligi ma‟lumot uchun qabul qilindi;
O‟zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan tovarlarni shtrixli kodlash tizimini
joriy etish bo‟yicha yagona siyosatni amalga oshirish yo‟lga quyildi;
O‟zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan tovarlar shtrixli kodlarining davlat
reestrini yuritila boshladi;
O‟zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq shtrixli kodlash tizimi qo‟llash
tartibini tartibga soluvchi me‟yoriy hujjatlarni va uslubiy materiallarni ishlab chiqildi;
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‟ullanuvchi sub‟ektlarni turli manbalardagi shtrixli
kodlar original-maketlari bilan ta‟mirlash funktsiyalari olib borilmoqda.
O‟zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi O‟zbekiston Tovar ishlab
chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi hamda "O‟zstandart" agentligi bilan birgalikda 1999 yil
sentyabrь oyida Toshkent shahrida sanoat, qishloq xo‟jaligi va savdo korxonalari vakillarini
ko‟rsatib o‟tilgan tizimni qo‟llash xususiyatlari bilan tanishtirish uchun "O‟zbekiston
Respublikasida tovarni raqamlash (shtrixli kodlash)" mavzuida respublika seminari o‟tkazsin.
Mulkchilikning barcha shakllaridagi yuridik shaxslarga tovarlarni shtrixli kodlashni:
Eksport qilinayotgan mahsulotlarni, yangi tovarlarni va ular uchun yangi etiketkalar
yoki o‟rash-joylash buyumlari buyurtma qilinayotgan tovarlarni tamg‟alashi;
Boshqa barcha tovarlarni tamg‟alashni joriy etish tavsiya qilindi.
Ushbu qarorda belgilab qo‟yilganki, o‟z mahsulotiga "EAN International" shtrixli kodini
uchinchi mamlakatlarda olgan tadbirkorlik faoliyati sub‟ektlari undan ushbu qaror qabul qilingan
vaqtdan boshlab bir yil mobaynida foydalanishlari mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |