|
38. Kimyo faniga o’zbek olimlarining qo’shgan hissalari
O`zbekistonda kimyo fanini rivojlantirishda o`z hissasini qo`shgan , o`z maktabini yaratgan , dunyo tanigan olimlarimiz juda ko`p. Davlatimiz ilm fanining o`chog`I M Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy universiteti kimyo fakulteti o`zbek kimyogar olimlarini etishtirgan ilm maskanidir.O`zbek kimyogar olimlaridan Sobir Yunusovich Yunusov - 1935 yilda O`rta Osiyo Davlat universiteti kimyo maktabining asoschisi.1955 yildan boshlab halqaro kongreslarda (Shvetsariya , Fransiya , Angliya , Hindiston va boshq) alkaloid va o`simlik moddalari yuzasidan ilmiy dokladlari bilan qatnashashgan. Uning rahbarligida 4 mingdan ortiq o`simlik tadqiq qilinib , 245 alkaloidlarning tuzilishi isbotlandi. Sitazin , galantamin , papaverin , protonin kabi dori moddalar tibbiyotda keng qo`llanilmoqda .Handam Usmonovich Usmonov - akademik , kimyo fanlari doktori , ilmiy ishlari selyuloza kimyosi va fizikasi , , pazta tolasi , linti , paxta qoldiqlari va ftor polimerlarga bag`ishlangan , u boshchiligi-dagi olib borilgan ishlar ishlab chiqarishga joriy etilgan .Shukur Tolipovich Tolipov - kimyo fanlari doktori , akademik . Ftor birikmalarining kimyoviy analizda qo`llanilishi bo`yicha ilmiy ishlar olib borilgan.Obid Sodiqovich Sodiqov - organic , bioorganic va tabiiy birikmalar sohasidagi olim , aka-demik , tabiiy birikmalar kimyosi sohasida o`z maktabini yaratgan alloma. Ayni vaqtda turli chiqin-dilardan xalq xo`jaligi uchun foydali bo`lgan mahsulotlar ishlab chiqarish , chuqindilarni zararsiz-lantirish to`g`risida olimlarimiz tomonidan berilayotgan takliflar va konkret qadamlar juda kam. Vilgelm Rentgen (1845 -1923) Germaniyaning kichikroq qishloqlaridan birida tug’ildi. U Tsyurix politexnikumida ta’lim oldi. Keyinchalik Lyutsburg universitetiga kelib professor unvoniga ega bo’ldi va Maksvellning elektromagnitlar ustidagi tadqiqotlarini davom ettirdi. Shu bilan birga Rentgen turli gazlarning elektr o’tkazuvchanlik xususiyatlarini o’rgandi.V. Rentgen 1895-yil anod va katoddan iborat elektrodli vakuum trubkalarida tajriba o’tkazayotib bir qancha yangi hodisalarni va noma’lum nurlarni kuzatadi, tasodifan Rentgen o’zining qo’l suyallarning qora tasvirini plastinkada ko’rib qoladi. Bu nurlarni har qanday to’siqdan, odam tanasi, qog’oz, karton va yupqa metall qatlamlaridan osongina o’ta olish qobiliyati borligini aniqladi. Boshqa nurlardan va quyosh nurlaridan farqli bo’lgan bunday ko’zga ko’rinmas bu nurni tushuntirib berish oson emas edi, shu sababli Rentgan uni “X- nur”, ya’ni kelib chiqishi noma’lum nur, deb ta’rifladi. Keyinchalik olimlar bu nurni “Rentgen nuri” deb nomlashdi. Bu nur hozirgi hayotida juda keng qo’llanilmoqda, ayniqsa tibbiyot sohasining rivojiga bu nurlarning ahamiyati g’oyat kattadir.Genrix Gerts (1857 -1894) Germaniyaning Gamburg shahrida tug’ildi. U muhandislik bilimlarini o’rgandi va keyinchalik, fizikani o’rganishga qiziqdi. U elektr zaryadlr ustida ko’p tajribalar olib bordi. Ana shu tajribalarning biri shuni ko’rsatdiki, elektr oqimi o’zidan elektromagnit to’lqinlar chiqarar ekan va buni bir qancha uzoqlikdan ham aniqlash mumkin. Bundan xulosa chiqargan G. Gerts haqiqatdan radioto’lqinlar – elektromagnit nurlanishning alohida ko’rinishi mavjudligini isbotladi. Keyinchlik, radioto’lqin ham xuddi yorug’lik to’lqiniga o’xshab, fokuslanish va sinib qaytish xususiyatiga ega ekanligi isbotlandi. Genrix Gertsning ishlari Maksvellning teoriyasini rivojlantirdi, ya’ni elektromagnit to’lqinlar xuddi yorug’lik nurlanishi kabi bo’lishini tasdiqladi.Jeyms Maksvell (1831 -1879) Shotlandiyaning Edinburg shahrida tug’ildi va shu shaharda ta’lim oldi. U matematik va Fizik edi. Uning asosiy tajriba va ishlari asosan, elektr va magnetizmga bag’ishlangan edi. Xans Ersted va Maykl Faradeyning g’oyalarini hamda nazariyalarini rivojlantirib elektromagnit kuchlanishni matematik hisobini va formulalarini keltirib chiqardi. U elektr toki manbai hosil qilgan magnit maydonning tarqalish tezligi tenglamasini tuzdi. Maksvell bu tezlikning yorug’lik tezligiga yaqin bo’lishini aniqladi va yorug’lik ham elektromagnit to’lqinning alohida ko’rinishi ekanligi haqidagi xulosaga keldi.Dmitriy Mendeleyev (1834-1904) Sibir (Rossiya)da tug’ilib o’sdi. U oiladagi 14 farzandning eng kenjasi edi. Mendeleyev Peterburg universitetini tamomlab, tez orada kimyo fanlari professori bo’ldi. U turli elementlarning o’zaro aloqadorligini o’rgandi. O’sha davrlarda ko’pchilik kimyo olimlarining tushunishlariga ko’ra, ba’zi elementlarning bir biriga yaqinligi yoki o’xshashligi ulardagi atom massasini ifodalaydi. Elementning atom massasi – undagi bitta atom massasining vodorod atomining massasiga nisbatidir. Shunga ko’ra Mendeleyev 1869- yil o’zining davriy sistemalar jadvalini tuzdi. Bu jadvalda elementlar alohida guruhlarga bo’lingan va bu elementlarning o’zaro bog’liqligi ko’rsatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
