13. Mutaxasislikka kirish fani va uning vazifalari. Mutaxassis

61. Elementorganik birikmalar xaqida ma’lumot
Elementorganik birikmalar — uglerod atomi boshqa element atomi bilan toʻgʻridantoʻgri birikkan organik birikmalar. Uglerod vodorod, kislorod, azot, oltingugurt yoki galogenlar (ftordan tashqari) bilan birikkan birikmalar, odatda, Elementorganik birikmalarga kirmaydi. Elementorganik birikmalar odam va hayvonlar hayot faoliyatida muhim rol oʻynaydi. Mas, V]2 vitamini oʻzida kobalt, gemoglobin esa temir saqlaydi, fosfororganik birikmalar uglevodlar almashinuvi jarayonlarida ishtirok etadi. Margimush, surma, oltin, simob birikmalari kimyoterapiyada, kremniy sintetik kauchuk va surkov moylari sanoatida, qoʻrgʻoshin birikmalari antidetonatorlar tayyorlashda, fosfor birikmalari insektitsidlar ishlab chiqarishda, ftor birikmalari sovitkichlar va polimerlar sanoatida, alyuminiy birikmalari polimerlar sintezida, qalay birikmalari esa polimerlar eskirishining oldini olishda, magniy, litiy hamda rux birikmalari organik sintezda keng koʻllanadi. Grinyar sintezini chegaralovchi omillar. Grinyar reaktividan foydalanishning muhim omili hisoblanuvchi yuqoriReaksion qobiliyat namoyon etishi, ularni qo’llashda ba’zi chegaralar mavjudligiga ham sabab bo’ladi. Alkanlar mavzusida biz ilk bor Grinyar reagenti bilan tanishgan edik: kuchli kislota bo’lgan suv, kuchsiz kislota bo’lgan alkanni siqib chiqarishini yodga oling. Xuddi shunigdek, elektromanfiy elementlar kislorod, azot, oltingugurt bog’langan yoki uchbog’dagi uglerod atomi vodorodi turli birikmalar bilan bog’langan Grinyar reaktiviniparchalash uchun yetarli darajada kislota xususiyatiga ega bo’ladi. Grinyar reaktivi kislorod, uglerod-(II)-oksidi hamda uglerod – kislorod yoki uglerod – azot qo’shbog’ saqlovchi barcha organik birikmalar bilan oson ta’sirlashadi. Grinyar reaktivi va aldegid reaksiyasidagi ayrim muhim omillar ta’sirini ko’rib chiqsak. Dastlab alkilgalogenid, aldegid va erituvchi sifatida ishlatiluvchi efirlar o’ta quruq va spirtlardan holi bo’lishi kerak; Grinyar reaktivi suv mavjud holatlarda hosil bo’lmaydi. Reaksion qurilma ham quruq bo’lishi talab etiladi. Reaksion sistema namlik, kislorod va uglerod dioksid kirishidan himoyalangan bo’lishi kerak: suv bug’laridan himoyalash uchun odatda kalsiy xlorid to’ldirilgan quvirlardan; kislorod va uglerod dioksiddan himoyalash uchun esa sistemaga quruq azot uzatishdan foydalanish tavsiya etiladi. Agar bu jarayonlarning barchasi bajarilsa, maqsaddagi spirtni yuqori unum bilan hosil qilish imkoniyati yaratiladi. Spirtlarning kimyoviy xususiyatlari ulardagi funktsional gurux – OH gidroksil guruxining Spirtlar kimyosini o’rganish bilan gidroksil guruxi mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan barcha birikmalarning kimyoviy xususiyatlarini o’rganamiz; qisman bo’lsada oksigalogenidlar, oksikislotalar, oksialdegidlar va ular qanday kimyoviy xususiyatlar namoyon qilishi mumkinligi bilan tanishamiz. Spirtlarning reaksiyalarida ikki bog’lardan biri, C – OH dan –OH –guruxining ajralishi yoki OH dagi bog’ning uzulishini kuzatish mumkin. Bunday reaksiyalar almashinish, eliminirlanish va boshqa reaksiyalar bo’lishi mumkin. R ning tuzilishidagi farqlar Reaksion qobiliyatlardagi farqlar bo’lib, ba’zi hollarda reaksiya yo’nalishiga ta’sir etishi mumkin. Spirtlarning bunday reaksiyalarini quyida batafsil ko’rib chiqamiz.