13-mavzu: islom dini tarixi va falsafasi. Reja: 1

Tasavvufda kubraviya, yassaviya, naqshbandiya tariqatlari keng tarqalgan. 
Kubraviya tariqatining asoschisi Najmiddin Kubrodir (1154-1226). Xevada tug‘ilgan, yozgan 
asarlari orasida «Sharhus-sunna val-masolih", «Usuli ashara», «Favoihul-jamol» kabilar 
mashhurdir. Kubraviya tariqatining mohiyati o`nta usulda mujassamlashgan. Bular — tangriga 
o`z xohishi bilan yuzlashish, zuhd fi dunyo — har qanday lazzatdan o`zini tiyish, tavakkul — 
Ollohga e’tiqodi pokligi uchun barcha narsalardan voz kechish, qanoat, uzlat — xilvatni ixtiyor 
qilish, mulozamat az-zikr — uzluksiz zikr, tavajjuh — Haqqa muhabbat qo`yish, sabr — nafs 
balosidan ozod bo`lish, muroqaba — tafakkurga g‘arq bo`lish, rizo — tangri xushnudligini 
qozonishdan iborat. 
Kubro mo`g‘ullar bilan bo`lgan janglarda jasorat ko`rsatgan va shahid bo`lgan. Mo`g‘ullar 
Kubroning nomi ulug‘ligi, obro`si balandligini hisobga olib, unga ozod bo`lishi, omon qolishi 
mumkinligini, buning uchun esa qamal qilingan qal’adan chiqib ketishi kifoya ekanini bildirgan. 
Ammo Kubro bunday jon saqlagandan ko`ra, o`z xalqi bilan birga yurt himoyasi yo`lida jon 
berishni afzal ko`rgan. Rivoyat qilishlaricha, ul zot qartayib qolganiga qaramay, jangchilarga 
faol ko`mak bergan. Buni ko`rgan shogirdlaridan biri «Ustoz, anchadan beri bayroq ko`tarib 
charchadingiz, uni menga bering», deganida, u «Agar kuchim bo`lganida qilich yoki kamon 
olgan bo`lar edim. Bayroqni bizga qo`yingda, siz yo qilich yoki nayza bilan yog‘iyga qarshi 
kurashing», degan ekan. U bayroqni shunchalik mahkam ushlagan ekanki, xalok bo`lganidan 
keyin qo`lidan bayroqni olishning iloji bo`lmaganidan, bir mo`g‘ul Kubroning qo`lini kesib 
olgan ekan.
Yassaviya tariqatining asoschisi Xoja Ahmad Yassaviydir (1166 yilda vafot etgan). U 
Turkistonning Sayram muzofotida tug‘ilgan, mashhur mutasavvif Yusuf Hamadoniyning (1140 
yilda vafot etgan) ta’lim-tarbiyasi bilan voyaga yetgan, orif maqomiga erishgan. Yassaviy 
ustozining vafotidan keyin muayyan bir muddat uning maqomida turgan, so`ng esa bu maqomni 
Abduxoliq Fijduvoniyga qoldirib, Yassi — Turkiston shahriga qaytadi va o`z tariqati, yo`l-
yo`riqlarini tashviq etish bilan mashg‘ul bo`ladi. Yassaviyning oddiy xalq tushunadigan uslubda 
yozilgan, tasavvufiy qarashlarini aks ettirgan hikmatlari devonida o`z aksini topgan. 
Unda ilohiy 
ishq
, Haq vasliga yetishish, uning ishqida parvona bo`lish, undan boshqa narsaga ko`ngil 
qo`ymaslik haqida fikr yuritilgan. Yassaviy riyozat, chilla, zikrga alohida ahamiyat berib, 
hayotining aksariyatini chillaxonada o`tkazgan. Yassaviy tariqati Turkiston o`lkasi, Ozarboyjon, 
Turkiya, Shimolda — Qozongacha, Farbda — Bolqongacha keng tarqalgan. 
Bahouddin Naqshband (1318-1389 yillar) naqshbandiya tariqatining asoschisidir. Bu 
ta’limotning mohiyati «Dil — ba yoru dast — ba kor» shiorida yaqqol ifodasini topgan. Inson 
Olloh inoyati natijasi bo`lib, bu dunyoni unutib qo`ymasligi lozim, uning qalbi doimo Ollohda, 
qo`li esa mehnatda bo`lmog‘i lozim. U tasavvufning barcha tariqatlari singari shariat, tariqat, 
ma’rifat va haqiqat maqomlarini e’tirof etadi. Naqshbandning ta’kidlashicha, shariat — ahdga 
vafo, islomning beshta asosiy talabiga rioya qilish, dil va til birligi. Tariqat esa, o`zidan kechish, 
fano bo`lishdir. Haqiqat — 
behuda ishlardan uzoqlashish
, haq ishlarga bog‘lanish. Demak, 
shariat — qonun, tariqat — yo`l. Qonun vujud va qalbni tarbiyalaydi. Yo`l esa ko`ngilni poklab, 
ruhni ilohiy quvvatdan bahramand qiladi.
Kubraviya, yassaviya va naqshbandiya ta’limotlari ma’naviyatimiz tarixida juda katta 
o`rin tutgan. Ular ma’naviy taraqqiyotda muhim ahamiyatga molik bo`lib, o`z ta’sirini haligacha 
yo`qotmagan. Vatanimiz sivilizatsiyasining sharq xalqlari, arab madaniyati va islom falsafasi 
rivojiga ta’siri nihoyatda katta bo`lgan. Uning hududida arab xalifaligidan nisbiy mustaqillikka 

---

erishgan davlatlarning tashkil topishi, xalqimizning bag‘rikengligi tufayli yangi marralarga 
erishildi. Dunyoviy va diniy sohalardagi madaniy-ma’naviy yuksalish mazkur uyg‘onish 
davrining yorqin timsolidir. «Avesto» an’analari, tabiatni o`rganishdagi yutuqlar, gumanitar 
sohadagi ijobiy siljishlar, Sharq xalqlari, arab madaniyati va islom falsafasi rivojiga samarali 
ta’sir ko`rsatdi. O`sha davrda jahon miqyosida Vatanimizning ma’naviy-intellektual nufuzi ortib 
bordi. U jahondagi yirik madaniyat va ilm-fan markaziga aylandi. 
Muhammad al-Xorazmiy (783-850) va Ahmad al-Farg‘oniy (taxm. 797-865) butun 
musulmon Sharqi va jahonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmoqli hissa qo`shgan buyuk 
allomalardir. Muhammad al-Xorazmiy arab xalifaligining poytaxti Bag‘dodda «Donishmandlik 
maskani» («Bayt ul-hikma») ga rahbarlik qilgan. Uning «Astronomiya jadvali», «Hind hisobi 
to`g‘risida risola», «Quyosh soati to`g‘risida risola», «Musiqa haqida risola», «Tiklash va qarshi 
qo`yish hisobiga oid muxtasar kitob» kabi asarlarida algebra sohasiga asos solindi. 
Sharq xalqlari orasida «Buyuk matematik» unvoniga sazovor bo`lgan Ahmad al-Farg‘oniy 
(taxm. 798 y. da Quvada tug‘ilgan) astronomiya va matematika sohalarida nom taratdi. Uning 
«Samoviy jismlar harakati va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob», «Astronomiya 
asoslari», asarlarida koinot xaritasi tuzildi. Yer va fazoviy sayyoralar hajmi, iqlimlar, jo`g‘rofiy 
kengliklar to`g‘risida kuzatuvchilar orqali asoslangan yangi ma’lumotlar berilgan, ilm-fanning 
yangi yo`nalishlariga asos solingan. Qo`lga kiritilgan ma’lumotlarni umumlashtirish, tadqiqotda 
hissiy va aqliy mushohada mushtarakligi allomaga xos xususiyatlar sifatida dunyoqarashni 
shakllantirishning muhim omillari bo`lib keldi va undan keyin yashagan ilm ahliga ta’siri sezilib 
turdi. Falsafa, tabiatshunoslik va tibbiyot tarixini Forobiy, Beruniy va Ibn Sinosiz tasavvur qilib 
bo`lmaydi. Abu Nasr Forobiy (873-950) - musulmon Sharqida Arastudan keyin «ikkinchi ustoz» 
unvoniga muyassar bo`lgan yirik mutafakkir va alloma. Uning qalamiga 160 dan ziyod asar 
mansub bo`lib, ular asosan qadimgi yunon olimlari asarlaridagi tabiiy-ilmiy va falsafiy 
muammolar sharhlash hamda bu sohalarning dolzarb masalalarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. 
Mutafakkir olamni ikki ko`rinishda: «Vujudu vojib» (olloh) va «vujudi mumkin» (barcha 
moddiy va ruhiy narsalar) 
misolida talqin qiladi
, barcha narsalar «vujudi vojib» tufayli yashash 
huquqiga ega bo`ladi. Ular o`zaro bir-biri bilan sababiy tarzda bog‘lanadi. Sababsiz oqibat 
bo`lmaganidek, oqibatsiz sabab ham bo`lmaydi, deydi Forobiy. Mutafakkir o`z asarlarida komil 
inson, fozil fuqaro, odil hukmdor, baxt-saodat, unga erishish yo`llari, 
davlatning xususiyatlari
, 
ahloqiy va aqliy tarbiya, ijtimoiy istiqbol to`g‘risida ilg‘or g‘oyalarni ilgari surgan. Forobiyning 
Sharq xalqlari falsafiy tafakkuri rivojiga bo`lgan ta’siri sezilarli bo`lgan. 
Abu Rayhon Beruniy (973 — 1048) deyarli barcha fan sohalarida ijod etgan buyuk 
qomusiy alloma va mashhur mutafakkirdir. U yaratgan 152 ta asardan 28 tasi bizgacha yetib 
kelgan. Uning tabiatni o`rganishdagi xizmati kattadir. Alloma jismlarning o`zaro tortishuvi, 
Quyosh va Oyning tutilishi, zarra, inersiya va sun’iy tanlanish, rivojlanish anomaliyasi, Yer 
qa’rida ro`y beradigan geotektonik siljishlar, Yer qiyofasining tadrijiy tarzda o`zgarib turishi, 
xilma — xil olamlar to`g‘risida ilmiy bashoratlarni ilgari surgan. Uning falsafiy qarashlari tabiiy-
ilmiy qarashlari ta’sirida shakllandi. U modda va zamon, qonuniyat, zaruriyat va tasodifiyat, 
harakat va rivojlanish, 
ziddiyat
, sabab va oqibat kabi falsafiy muammolarga katta e’tibor bergan. 
Beruniyga ko`ra, inson qiyofasi tabiat ta’sirining natijasidir. Uning ichki qiyofasiga kelsak, uni 
inson cheksiz sa’y-harakatlar oqibatida tubdan o`zgartirishi mumkin. Har bir kishi o`z xulq-
atvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o`zgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro uchun 
g‘amxo`rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‘i ostida boshqarish mutafakkirning 
idealidir.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) buyuk alloma va mutafakkir. U Buxoro yaqinidagi Afshona 
qishlog‘ida tug‘ilib, Hamadon shahrida vafot etgan. Ibn Sinodan qolgan ma’naviy me’ros 
taxminan 280 nomdan ziyodroqdir. Ular tibbiyot, falsafa, mantiq, psixologiya, axloq, musiqa, 

---

farmakologiya va boshqa sohalarga bag‘ishlangan. Olimning «Shifo kitobi» «Tib qonunlari», 
«Bilimlar kitobi», «Tabiat durdonasi» kabi asarlari mashhurdir. Borliqni talqin etishda Ibn Sino 
Forobiy izidan borib, uni «vujudi vojib» va «vujudi mumkin»dan iborat, deb e’tirof etadi. 
«Vujudi vojib» birinchi sabab vazifasini bajaradi. «Vujudi mumkin» esa uning oqibatidir. 
Yaratilishi doimiy bo`lganligi uchun yaratilgan «vujudi mumkin» ham abadiydir. Olimning 
sababiyatga oid mulohazalari e’tiborga molikdir. Unga ko`ra, sabablar moddiy (muayyan holatni 
keltirib chiqaruvchi sabab), faol (muayyan holatni o`zgartiruvchi sabab), shakliy (turli xil 
quvvatlar bilan bog‘langan sabab) va tugallovchi (barcha sabablarning pirovard maqsadi) 
sabablardan iboratdir. Ibn Sino Zakariyo ar-Roziy va Beruniy kabi jahon falsafiy tafakkuri 
tarixida birinchilardan bo`lib kuzatuv va tajribaga muhim e’tibor qaratdi. Masalan, alloma ular 
ko`magida xastaning holati, kelajakda kutilayotgan kayfiyati, 
dori-darmonlar tarkibi
, inson va 
atrof-muhit o`zaro munosabati muammolarini hal etishga urinadi. 
Mutafakkir o`z asarlarida ilm va axloq-odob uyg‘unligi, inson kamoloti, baxt-saodat, ijtimoiy 
adolat, kishilarning o`zaro hamkorligi, hukmdorning burchi to`g‘risida qiziqarli g‘oyalarni ilgari 
surgan. Uning ta’kidlashicha, barchani bir xil ijtimoiy mavqega erishtirib bo`lmaydi. Aslida ular 
uchun muayyan sharoit yaratib bermoq lozim. Barchaning boy va mansabdor bo`lishi yoki 
hammaning qashshoq bo`lishi jamiyatning tanazzuli va inqirozidir. Lekin inson o`zgalarga mehr-
oqibatli, g‘amxo`r bo`lmog‘i, kerak vaqtda saxovat va muruvvat qo`lini nochorlarga uzatishi 
zarurdir. Markaziy Osiyoda ilk o`rta asrlar davrida keng tarqalgan tasavvuf ta’limotidagi komil 
inson maqomi, nafsni tiyish, bag‘rikenglik, diniy donishmandlik, Muso al-Xorazmiy va Ahmad 
al-Farg‘oniy tadqiqotlarida ilgari surilgan tabiiy-ilmiy g‘oyalar, Forobiy, Beruniy va Ibn 
Sinoning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari, fandagi yangi yo`nalishlar birinchi galda musulmon 
Sharqi, 
qolaversa
, butun jahon tabiiy-ilmiy va falsafiy tafakkurining ravnaqiga hayotbaxsh ta’sir 
o`tkazib keldi. XIV asrning oxiri-XV asrning boshlarida Amir Temur amalga oshirgan harbiy 
yurishlar natijasida o`lka mustaqilligi qo`lga kiritildi. Temur va temuriylar davrida uyg‘onish 
davrining ikkinchi bosqichi boshlandi. Bu ilm-fan va madaniyatning gullab-yashnash bosqichi 
bo`ldi. Ma’naviyatga homiylik harakati avj oldi. Bunga Samarqandda Ulug‘bek astronomiya 
maktabining vujudga kelishi, rasadxonaning qurilishi, mashhur olimlar Qozizoda Rumiy, al-
Koshiy, Ali Qushchi va boshqalarning fandagi jonbozligi yaqqol misoldir.