13-мавзу: хиссиёт ва ирода

3. Ҳис-туйғуларни бошдан кечириш шакллари

• Ҳис — туйғулар баъзан ҳар қандай психик жараённинг фақат ёқимли, ёқимсиз ёки аралаш асорати тарзида бошдан кечирилади. Бу ўринда улар ўз ҳолича англанилавермайди, аксинча, нарсалар ва ҳаракатларнинг хусусияти тарзида англанилади ва биз ёқимли киши, ёқимсиз таъм, бахайбат хўкиз, кулгили ифода, нафис барглар, қувноқ сайр ва ҳоказолар деб гапирамиз. Кўпинча бундай ҳиссий тус олдинги кучли кечинмаларнинг оқибати, ўтмиш тажрибанинг акс — садоси бўлиб чиқади. Баъзан у нарсанинг кишини қаноатлантириши ёки қаноатлантирмаслиги, унинг фаолияти муваффақиятли ёки муваффақиятсиз ўтаётганлиги белгиси сифатида ҳизмат қилади.
• Эҳтиёжларнинг қондирилиши ёки қондирилмаслиги кишида турли хил шаклни касб этадиган ўзига хос кечинмаларни: эмоцияларни, аффектлар (ҳиссий бўронлар)ни, кайфиятларни, кучли ҳаяжонланиш (стресс) ҳолатларини ва хусусан ҳис —туйғулар (тор маънодаги сўз билан айтганда)ни ҳосил қилади.

• “Ҳиссиёт” (“эмоция”) ва “ҳис-туйғу” деган сўзлар кўпинча синонимлар сифатида қўлланилади. Торроқ маънода олганда, ҳиссиёт бу қандайдир бир оз доимийроқ ҳис — туйғуларнинг бевосита ва вақтинча бошдан кечирилишидан иборатдир. «Эмоция» сўзини ўзбек тилига аниқ таржима қилинганда у руҳий ҳаяжонланиш руҳий ҳаракатланиш деган маънони англатади.
• Ҳиссиёт деб, масалан, кишининг мусиқавий асарга нисбатан ўрнашиб қолган хусусияти сифатидаги муҳаббат туйғусининг ўзини эмас, балки концерт пайтида яхши мусиқий асарни эшитаётиб бошидан кечирган лаззатланиш, завқланиш ҳолатига айтилади.
• Бир хил ҳолатларда эмоциялар таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Улар ҳатти—ҳаракатларга, фикр — мулоҳазалар билдиришга туртки берадиган куч бўлиб чиқади. Куч-ғайратларни ошириб юборади ва стеник деб аталади.

• Бошқа бир ҳолларда эмоциялар (астеник деб аталмиш эмоциялар) сустлиги ёки лоқайдлиги билан ажралиб туради ҳис —туйғуларнинг бошдан кечирилиши кишини бўшаштириб юборади.
• Кишини тез чулғаб оладиган ва шиддат билан ўтиб кетадиган жараёнлар аффектлар (эмиссий портлашлар) деб аталади. Аффектлар бирданига катта куч сарф қилинишига сабаб бўлгани учун ҳам қисқа муддатли бўлади: улар ҳис — туйғуларнинг бамисоли бирдан лов этиб ёниб кетишига, портлашига, бир зумда ҳамма ёқни тўс —тўполон қилган шамолга ўхшайди. Агар оддий ҳиссиёт фақат руҳий ҳаяжонланишини ифода этса, у ҳолда аффект бўрондир.
• Кайфиятлар анча вақт давомида кишининг бутун ҳатти — ҳаракатига тус бериб турадиган умумий ҳиссий ҳолатини ифода этади. Кайфият шоду хуррамлик ёки қайғули, тетиклик ёки ланжлик, ҳаяжонли ёки маъюслик, жиддий ёки енгилтаклик,
• жиззакилик ёки мулойимлик ва ҳоказо тарзда бўлади. Кайфияти ёмон киши ўртоғининг хазилига ёки танбехига, кайфияти чоғ вақтидагига қараганда тамомила бошқача муносабат билдиради.
• Кайфият жуда хилма —хил, яқин ва анча, узоқ турувчи манбаларга эга бўлиши мумкин.

• Психологик таърифига кўра аффектив ҳолатга яқин турадиган, лекин бошдан кечирилишининг давомлилигига кўра кайфиятларга яқин бўлган ҳис-туйғулар бошдан кечирилишининг алоҳида шакли кучли ҳаяжонланиш (стресс) ҳолати (инглизча stress — тазйиқ кўрсатиш, зўриқиш деган сўздан олинган)дан ёҳуд ҳиссий зўриқишдан иборатдир.
• Ҳис —туйғуларнинг ҳиссиёт (эмоция)лар, кайфиятлар, кучли ҳаяжонланшп тарзида бошдан кечирилиши чоғида маълум даражада сезиладиган ташқи белгиларга ҳам эга бўлади. Юзларнинг ифодали ҳаракатлари (мимика), қўл ва гавданинг маъноли ҳаракатлари, турқи—тароват, оханг, кўз қорачиғларининг кенгайиши ёки торайиши кабилар шулар жумласига киради.