13-Ma’ruza: sathni o’lchash usullari va asboblari

ULTRATOVUSHLI VA RADIOTO‘LQINLI SATH O‘LCHAGICHLAR 
 
12 –rasm
. Radioizatopli 
sath o ‘lchagichning prinsipial
 sxemasi
 

---

72 
Hozirgi paytda sanoatda ultratovushli sath o‘lchagichlari keng tarqalmoqda. Bu asboblar boshqa 
asboblarga nisbatan kontaktsizlik, yuqori aniqlik, kichik inersionlik, katta chegarada va agressiv 
suyuqliklarda ishlatilishi kabi bir qator muhim afzalliklarga ega. Ammo o‘lchash sxemalarining 
murakkabligi, shuningdek, etarli darajada ishonchli bo‘lmaganligi sababli, bu asboblar boshqa 
qurilmalardan foydalanish mumkin bo‘lmagandagina ishlatiladi. 
 
Ultratovushli sath o‘lchagichlarining ishlash prinsipi
suyuqlik, gaz (havo) chegarasidan tovush 
to‘lqinlarining qaytish prinsipiga asoslangan. Ultratovush impulsining havo va o‘lchanayotgan muhit 
(suyuqlik) chegarasi sirtidan qaytish kattaliklari akustik qarshilikning keskin farqi natijasida sodir 
bo‘ladi. 13-rasmda ultratovushli sath o‘lchagichning strukturaviy sxemasi 
ko‘rsatilgan. 
Impuls ultratovushli tebranishlar generatori 1 dan nurlatgich 2 orqali 
sathi o‘lchanayotgan sig‘imga uzatiladi. Ultratovush go‘lqinlar o‘lchanayotgan 
muhitda tarqaladi va suyuqlik-havo chegarasidan qaytadi. Qaytgan to‘lqinlar 
muhitdan teskari yo‘nalishda o‘tadi, nurlatgich 2 ga o‘xshash ultratovush 
tebranishlar qabul qilgichi 3 ga keladi, u erdan ultratovushli impuls 
kuchaytirgich 4, vaqt oralig‘ini hisoblaydigan qurilma 5 va o‘lchash asbobi 
(potensiometr) 6 ga keladi. 
Suyuqlik sathi o‘lchash impulsining yuborilishi va qaytishi orasidagi τ 
vaqt bo‘yicha aniqlanadi, ya’ni 
C
H
2


(21) 
bu erda, H – suyuqlik sathi; C – suyuqlikda ultratovushning tarqalish tezligi. 
Vaqt o‘lchagichda olinadigan akslangan (qaytgan) signalning kechikish vaqtiga mutanosib 
bo‘lgan o‘zgarmas kuchlanish shkalasi sath birliklarida darajalangan potensiometrga beriladi. 
Nurlatgich sifatida bariy titanat, pezokvars, magnitostriksion elementlar ishlatiladi. Ko‘pincha 
ultratovushli tebranishlarni yuboradigan va qabul qiladigan asbob sifatida bir qurilmadan 
foydalaniladi. Bu qurilma o‘lchash jarayonining boshida nurlatgich vazifasini bajarib, impuls 
yuborilganidan so‘ng qabul qilgich sifatida ishlaydi. 
Ultratovushli sath o‘lchagichlar 45 mm dan bir necha o‘n metrgacha o‘lchash diapazoniga ega. 
Ulchanayotgan muhit harorati -50 °C dan +200 °C gacha etishi mumkin. Yo‘l qo‘yiladigan asosiy 
xatolik ±2,5 %.