Gibraltar bug`azi, Aziyadan Suets qanali ajiratip turadi. Afrikada ko`plegen xaliqlar misirliqlar,
jazoirlar, maroqoshlar, onxora ha`m de xausa ful`be elatliqlari menen birge mayda alg`ashqi
obshinaliq jamiyet duziminde jasap atirgan qa`wimler de bar. Ha`zir Afrikada 250-ge jaqin xaliqlar
belgili, solardan 83- bir min` adamnan aslam Afrikanin ta`biyati o`simligi siyaqli bul orinda jasawshi
Ayirim alimlar Afrika xaliqlari bir-biri menen baylanisli bolmagan qa`wimlerden` quralgan,
tiyqarg`i xalqi kelgendi qurama elatliqlar dep tastiyiqlawg`a uring`an. Haqiyqatinda da materiktin`
etnikaliq duzilisi a`yyemgi uzaq da`wir dawaminda qa`liplesip kelgen xaliqlar tiykarg`i orindi
iyeleydi. Qa`wimlerdin` etnoslarda birigip elat ha`m milletlerdin` qa`liplesiw barisi qoloniyaliq
da`wirde de dawam etken. Afrika ma`mleketler XX a`sirdin` ekinshi yarimina kelip o`z
g`a`rezsizligine erise basladi, biraqta qoloniyaliq da`wirde belgilen`gen` ma`mleketliq shegaralar
ko`plegen etnikaliq gruppa, qauim ha`m elatlardi bir-birinen` ajiratip jibergen. Ma`selen qw-
millionnan aslam ful`be xalqi kigfil, Senegal, Gvineya, Mali, komerdi, Mavritaniya ha`m Gambiya
ma`mleketlerine tarqalgan bunday jag`day Mondinga ha`m t.b. u`lken xaliqlar turmisinda ushirasadi.
Antropoliyaliq jaqtan Afrika xaliqlari u`sh u`lken rasa ha`m aralas tiplerge bolinedi. Materiktin
arqasinda sahra qobirdin qublasina deyin evropoid rasasina ta`n qara qo`zli tolqin ta`rizli qara shashli,
biyday ren` qir murinli arablar barbarlar jasaydi. Efiopiya ha`m Somoliy yarim atiwinda ortasha yarim
evropoid yarim negroid rosa esaplangan terisi biraz qaralaw qalin` erinli orta boyli amqara,
tigregolliya ha`m basqa xaliqlar jaylasqan. Afrikanin tiykarg`i xalqi esaplangan ko`p sanli negrler
sahray Kabirden baslap qublada batis ha`m orayliq sudan, Nildin` joqarg`i bo`limi Kongo boylari.
Shig`is tropik Afrika ha`m materiktin qublasindag`i u`lken territoriyaga tarqalgan. Olar qara den`eli
qara qo`zli buyra shashli iyegi biraz aldig`a so`zilgan qalin` erinli, qen` pushiq murinli, boyinin
55
Son`g`i izertlewlerge tiykarlanip Afrika xaliqlarinin tillerin` 4 u`lken til klassifikatsiyag`a
bo`lingen.
1) Semito-xamid, yamasa Afrika-aziya, 2) niger-kordofa, 3) nil sahara, 4) Kayson. O`z gezeginde
bul 4 til sem`yasi bir neshshe gruppalarga bolinedi. Solardan en` ko`p sanli semito-xamid til
sem`yasinda so`yleytugin xaliqlar materiktin barliq xalqinin 3/1 bo`limin quraydi.
Xaliq til sem`yasina kirgen arab tilinde so`yleytug`in Egipetliler. Jazbirliqlar, Tunisliqler,
Liviyaliqlar VII-VIII a`sirlerde Arabstan yarim atawinan ko`ship kelip jergiliqli xaliqlar menen
aralasip ketiwi na`tiyjesinde payda bolgan. Semit gruppasina kirgen u`lken xaliqlardan aqmara, tigran
ha`m tigre ha`zirgi efiofiya ma`mleketinin negizin salgan semit til sem`yasinin Chad gruppasina
nigeriya xaliqlari ha`m olarga jaqin xausa, bode bura ha`m t.b. materiktin bir qansha territoriyalarin
iyeleydi.
Niger kordafa yamasa kongo-kordova til sem`yasindag`i xaliqlar Afrikanin sahra qublasindag`i
u`lken territoriyada jaylasqan. Olar 5 gruppag`a Benuekongo, kva, Monde, Batis Atlantika ha`m
Vol`tadan ibarat. Benue-kongo tillerinde so`yleytugin xaliqlar tropik ha`m qubla Afrikada juda qen`
territoriyaga tarqalgan bolip materiktin 3/1 bo`limi usi tilde so`yleydi, bul gruppaga kirgen bontu
xaliqlari materiktin` ko`pshilik ma`mleketlerine maselen, Zair, Rongo, Angola Uganda, Keniya,
Tonzaniya, Zambiya Parpibiyada tarqalgan.
Nil-saha`ra til sem`yasina u`sh u`lken gruppa songan, saha`ra ha`m Shri-lanka bolinedi, bul
sem`g`a u`sh o`zine ta`n tilge iye bolgan kishi elatlar moba fur ha`m qolsa qiredi. Songay
gruppasindag`i xaliqlar niger da`r`yasinin orta ag`isindag`i ma`mleketler-mali, niger, joqari volota
ha`m nigeriyada, saha`ra gruppasina tiyisli xaliqlar chak qo`li a`tirapindag`i ha`m orayliq sahra
ko`birinin sho`l bo`liminde ha`m nigeriyanin bir bo`liminde jasaydi. Shari-nil til guppasindag`i
xaliqlar joqari nil boylarinda, Viktoriya ha`m Rudol`f ko`lleri jagalarindag`i sudan respublikasinda
uganda keniya ma`mleketlerinde jasaydi. Koysan til sem`yasina tiyisli xaliqlar bushmen`ler
gutten`totlar ha`m tawli domarlar Afrikanin qubla batis bolimindegi qolibiya, Botsvona ha`m
Angolada jasaydi, olardin ko`pshilik bo`limi XVIII-XIX-a`sirlerde kolonizatorlar ta`repinen
quwg`inga ushiragan.
Afrika materigindegi barliq xaliqtin evropalilar inglisler, frantsuzlar, ispanlilar, ital`yalilar,
partugallilar quraydi. Кoloniyaliq da`wirde Afrika xaliqlarinin tariyxiy rawajlaniwin biyкar etip,
Evropalilar kelgen`nen` keyin maden`iyat rawajlandi degen` piкirler tarqalgan. Negizinde Afrika
materigi Arxeologiyaliq izertlewler waqtinda en` a`yyemgi adamlar watani eqen`ligi aniqlandi, bul
jerde bunnan 4 mln jil burin gominidlar yag`niy adam siyaqli maymillar adamzat bunnan 2,5-3 mln jil
burin payda bolgan orinlar tabildi. Joqari ma`mleket da`wirine tiyisli ma`kanlar arxeolog Luis Liki
ha`m onin balasi ta`repinen` tanzaniyanin olduv`ey u`n`giri tabilgan. Bul jerde bunnan 2-mln jil burin
a`yyemgi adamlar tastan qurallar islegen. Neolit da`wirine kelip b.e.sh.V-I min`inshi jillari Afrikanin
56
ayrim rayonlarinda diyxanshiliq ha`m sharwashliq ma`deniyati qa`liplesken. Egipetten` basqa VIII-IX
a`sirlerde bul jerde klassliq duzim ha`rakterindegi bir neshshe ma`mleketler qaliplesedi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
