13-боб қАЛҚонсимон без гормонлари

13.3. Қалқонсимон безнинг гипофункцияси
Йодтиронинлар етишмовчилигининг характерли белгилари тана ҳарорати ва асосий алмашинувнинг пасайишидир, беморлар совуққа ўта чидамсиз бўлиб қолади. Ёш болаларда бу безнинг гипофункцияси ўсишдан ортда қолишга, тананинг номутаносиб шаклланишига, чуқур ақлий ва руҳий бузилишларга олиб келади. Катталарда без гипофункцияси микседема (шиллиқли шиш) сифатида намоён бўлади: протеогликанлар ва сувнинг ортиқча тўпланиши оқибатида терининг қалинлашиши рўй беради.
Гипофункция йодтиронинлар синтезида иштирок этувчи регулятор оқсиллар ва ферментларнинг генетик нуқсони сабабли ёки гипоталамус, гипофиз, қалқонсимон безларнинг зарарланиши билан борадиган касалликлар асорати сифатида юзага келиши мумкин. Лекин энг кенг тарқалган сабабларидан бири овқат таркибида йоднинг етишмовчилигидир. Йод овқатнинг алмаштириб бўлмайдиган таркибий қисмидир. Одамнинг йодга бўлган суткалик эҳтиёжи 100-200 мкг ни ташкил қилади; бутун умри мобайнида инсон бир чой қошиқ йод қабул қилади. Йод ― ер қобиғида нисбатан кам тарқалган элемент, айрим ҳудудларда организм талабини қондириш учун сув ва тупроқ таркибидаги йод миқдори етарли эмас. Дунё аҳолисининг деярли ⅓ қисми йод танқислиги билан боғлиқ касалликлар ривожланиши ҳавфи юқори бўлган ҳудудларда истиқомат қилади.
Йод етишмовчилигининг яққол ифодаланган шакли – эндемик бўқоқ касаллиги бўлиб, бунда қалқонсимон без ўлчамлари катталашади. Бу касаллик маълум географик ҳудудлар учун ҳос. Қалқонсимон безнинг катталашиши бириктирувчи тўқиманинг ўсиши ҳисобига бўлади, лекин йодтиронинлар ишлаб чиқарилиши кўпаймайди. Характерли белгиларидан бири ақлий ривожланишдан ортда қолиш бўлиб, олигофрения ва кретинизм каби оғир даражаларгача етиши мумкин. Йод танқислиги ҳудудида яшовчи аҳоли орасида ақлий қобилиятлар пасайишининг енгил даражалари шу даражада кенг тарқалган бўлиши мумкин-ки, ҳатто аҳолининг умумий интеллектуал салоҳияти ҳам тушиб кетиши мумкин.
Йод етишмайдиган ҳудудларда бўқоқ касаллиги ривожланишининг олдини олиш учун йодланган туз истеъмол қилинади (одатда 1 т NaCl га 25-50 г KJ қўшилади).