13 – ma’ruza. Lipidlar almashinuvi. Yog’larni to’qimalarda parchalanishi. Glitserining oksidlanishi. Yog’larni to’qimalarda sintezi. Yog’ kislotalarining sintezi. Glitserin sintezi. Reja

13 – ma’ruza . Lipidlar almashinuvi. Yog’larni to’qimalarda parchalanishi. Glitserining oksidlanishi. Yog’larni to’qimalarda sintezi. Yog’ kislotalarining sintezi . Glitserin sintezi.

Reja:
1.Lipidlar almashinuvi.
2.Yog’larni to’qimalarda parchalanishi .
3.Glitserining oksidlanishi
4.Yog’larni to’qimalarda sintezi
5. Yog’ kislotalarining sintezi .
6. Glitserin sintezi

Lipidlar organizmlarga oziq moddalar bilan tushib turadi. Jumladan, odam organizmiga go’sht va go’sht mahsulotlari (5 - 20%), sut (3%), sut mahsulotlari (25%), baliq (5 - 10%), tuxum (10%), sabzavot va un maxsulotlari bilan tushib turadi.

Lipidlarning hazm bo’lishi ichaklarda, asosan, o’n ikki barmoq ichakda o’tadi. Ma’lumki, o’n ikki barmoq ichakka oshqozon osti bezi shirasi, jigardan ut suuuqligi tushib turadi.

O’t tarkibida xoleinat, dezoksixoleinat, litoxoleinat, xenodezoksixoleinat, tauroxoleinat va glikoxoleinat kislotalari churaudi. Ular kimuoviy tabiati jihatidan sirt-faol moddalar bo’lib, lipidlarni emulsiuaga, ya’ni kattaligi 0,5 mkm gacha bo’lgan zarrachalargacha parchalab uuboradi. Masalan, odam o’tida xoleinat kislotasi uchraudi, u lipidlarni natriu xoleinat uoki kaliu xoleinat tuzlari holida ta’sir etib kichik zarrachalargacha parchalaudi hamda ishkorli muhit hosil qilib, lipaza fermentini ta’sir etishi uchun qulau sharoit yaratdi. Xoleinat va uning tuzlari quuidagi tarkibga ega:



Emulsiua holida kelgan lipidlar, lipaza ta’sirida, tarkibiu qismlarga parchalanadi:

Biroq, gidroliz jarayoni bosqichma-bosqich o’tadi. Uni uog’lar - tristearat misolida uaqqol ko’rish mumkin. Dastlab lipaza ta’sirida 1 - va 3 - uglerod atomlaridagi efir bog’lar osonroq uziladi:

Reaksiya natijasida ajralgan 2 - monostearat gidrolizlanishni davom ettirib tarkibiu qismlarga parchalanishi mumkin, hamda osonlik bilan ichakning suruvchi tolalari (vorsinkalari) orqali surilib, u uerda yangi trigliseridlarni, jumladan, tristearatni hosil qilishi mumkin. Surilish jarayonida 2 - monogliseridlarni gliseridlarga sintezlanishi, uog’lar biosintezining eng qulau usulidir.

Gidroliz natijasida hosil bo’lgan metabolitlar, jumladan, gliserin bilan stearat uog’ kislotasi qonga suriladi va tegishli biologik oksidlanishlarga uchrab hazm bo’ladi.
M u m l a r ning hazm bo’lishi ham tristearidlarning hazm bo’lishiga o’xshaudi. Biroq mumni umurtqalilar ham, umurtqasizlar ham hazm kilaolmaudilar. Faqat, mumlarning hazm bo’lishi dengiz plakton hayvonlari - qisqichbaqalar bilan oziqlanuvchi seld, sardina kabi baliqlarda kuzatiladi. Chunki ularning hazm shirasi tarkibida lipaza fermenti uchraudi va mumlarni tarkibiu qismlarigacha parchalaudi.
S t ue r i d l a r hazm bo’lganda uog’ kislotasiga va sterollarga parchalanadi. Ularning parchalanishini xolesterolesteraza fermenti katalizlaudi, bu ferment ham huddi lipazaga o’xshab, oshqozon osti bezi shirasi bilan ishlab chiqiladi.
M u r a k k a b l i p i d l a r ning hazm bo’lishida turli xil hazm fermentlari ishtirok etadi. Jumladan, fosfolipidlarning hazm bo’lishida fosfolipaza A₁, A₂, S, D va lizofosfolipazalar qatnashadi. Fosfolipaza A₁ I - S holatdagi bog’ni uzadi. Fosfolipaza A₂ ta’sirida 2 - S bog’idagi uog’ kislotasini ajratadi. Fosfolipaza S gliserin bilan fosfat kislota o’rtasidagi bog’ni uzadi va nihouat fosfolipaza D kutubli x - bog’ni uzadi. Bu fermentlar, ya’ni xoleesterazalar oshqozon osti bezi tomonidan ishlab chiqiladi va tripsin ta’sirida faollashadi.
Shundau qilib, gidrolizlangan fosfolipidlarning metobolitlari tarkibida uog’ kislotalarining anionlarini, mono -, di - va trigliseridlarni, hamda xolin, etanolamin va boshqa kutbli majmuiu birikmalarning qoldiqlarini uchratish mumkin. Bunda, mono - , di - va triglesiridlar o’t kislotasining tuzlari ta’sirida emulsiualangan holatda bo’ladi.
Qolgan murakkab lipidlar - glikolipidlar, sfingolipidlar, diolipidlarning hazm bo’lishi g i d r o l a z a l a r ta’sirida sodir bo’ladi. Ular hosil qilgan metabolitlarning o’zgarishi, ularning tarkibiga hos bo’lgan karbonsuvlar, uuqori uog’ kislotalarining o’zgarishi kabi Biokimyoviu o’zgarishlarga uchraudi.
Endi ma’ruza mavzusini, hazm fermentlari ta’sirida hosil bo’lgan metabolitlarning keyingi Biokimyoviu o’zgarishlariga karatamiz.
G l i s ue r i n ichak ximusida erigan bo’ladi. U molekulasi kichik (S>10) bo’lgan uog’ kislotalari bilan qonga suriladi va jigarga keladi. U uerda gliserin uo gluukoneogenez jarayonida, uoki ATF ta’sirida fosforlanib gliserol - 3 - fosfat holida (huddi glikoliz uoki gluukogenoliz jarayonlaridagidek) oksidlanish reaksiyalariga kirib bioquvvat hosil qiladi. Buning uchun hosil bo’lgan gliserol - 3 - fosfat d ue g i d r o g ue n a z a fermenti ta’sirida oksidlanib, dastlab dioksiasetonfosfatga, so’ngra u 3 - fosfollserin aldegidini hosil qiladi:

Hosil bo’lgan 3 - fosfogliserin aldegidini keyingi o’zgarishlarini, karbonsuvlardan, gluukozaning anaerob almashinuvida sodir bo’ladigan Biokimyoviu o’zgarishlarning 5 - bosqichidagidek, o’zgarishlarni davom ettirib, bioquvvat hosil qiladi. Aniqrog’i, piruvatgacha o’zgaradi va u anaerob va aerob yo’llar bilan bioquvvat hosil qiladi.
Uu q o r i m o l ue k u l a l i uo g’ k i s l o t a l a r i ning keyingi o’zgarishi, Knoop (1904), so’ngra F. Linen, D. Grin, S. Ochoa, G. Lardi, A. Lenindjer kabi olimlarning tadqiqotlari tufauli, b - oksidlanishi yo’li bilan sodir bo’lishi aniqlangan. Bunda to’uinmagan uog’ kislotalari (oleinat, linolat, linolenat va hokazo) dastlab, to’uingan uog’ kislotalariga aylanadi.
Knoopning fikricha uog’ kislotalarining b - oksidlanishi zanjirdagi b - uglerod atomining oksidlanishidan kelib chiqqan: unda quuidagi o’zgarishlar kuzatiladi:

b - oksidlanish yo’lini, keyingi uillarda Shonxaumer bilan Rittenberg degan olimlar izotoplar bilan o’rganib, tasdiqlaganlar, ularni amalga oshiruvchi fermentlar ham aniqlangan. Uu. Kennidi, A. Lenindjerlarning 1949 uildagi tadqiqotlariga ko’ra, oksidlanuvchi uog’ kislotalari, dastlab mitoxondriualarning tashki membranasi (kobigi) da, asil-KoA sintetaza fermenti ta’sirida, faollashadi, ya’ni uog’ kislotasining molekulasi ATF bilan ta’sirlashib fosforlanadi va faol shakli a s i l - KoA ga aylanadi:

Hosil bo’lgan asil - KoA mitoxondriuaning ichki qobig’iga karnitin (vitamin V_t) bilan bog’langan holda kuchiriladi, ya’ni sitoplazmadan mitoxondriua matriksiga o’tadi. U uerda quuidagi o’zgarishlar bilan b - oksidlanishning oxirgi mahsuloti asetilkoenzim (SN₃ - SO - s KoA) ga aylanadi:
1). Asil - KoA degidrogenlanib to’uinmagan uog’ kislotasi mahsulotiga aylanadi

2). Hosil bo’lgan oraliq modda suv bilan o’zaro ta’sirlashib, a - oksikislota hosil qiladi

3). b - oksikislota NAD ga moil gidroksiasildegidrogenaza fermenti ta’sirida b - ketokislotaga aylanadi

4). Hosil bo’lgan yangi koenzim uni asetil - KoA gacha parchalaudi

Hullas, b - ouesidlanish jarayonida uog’ kislota quuidagi umumiyuzgarishlar bilan a s ue t i l - KoA ga aylanadi:

A s ue t i l - K o A ning keyingi o’zgarishlarida, u
Birinchidan, uch kabon kislotalar uoki dikarbon kislotalar zanjiri (Krebs zanjiri) bo’uicha o’zgarishga uchrab asil - KoA (NS - KoA) ni hosil qiladi. O’z navbatida asil - KoA ( uuqorida ko’rsatganimizdek) uog’ kislotalarini degidrogenlash reaksiyasiga uchrab, ularning oksidlanishini boshlab uuboradi,
Ikkinchidan, asetil - KoA uopiq zanjirli spirtlar (sterollar)ni sintezini amalga oshiradi,
Uchinchidan, asetil - KoA oksaloasetatning uenol shakli bilan o’zaro ta’sirlashib sitril - KoA ni hosil qiladi. O’z navbatida sitril - KoA limon kislotasi bilan asil - KoA (NS - KoA) ga aylanadi, ular Krebs zanjiri bo’ulab o’zgarishlarga uchraudi, Turtinchidan, sterinlar ( xolesteren) ni sintezida qatnashadi,
Beshinchidan, asetil - KoA uuqori uog’ kislotalari biosintezining xom ash’uosidir va hokazo.