12-tema. Ulıwma qollanıwshı hám sheklengen sózler Joba

Tabu hám evfemizmler. Qaraqalpaq tiliniń erterektegi rawajlanıw dáwirinde turmısta qanday da sebeplerge baylanıslı (úrp-ádetler) anaw ya mınaw sózdi aytıwdı qadaǵan etiwden payda bolǵan sózler ushırasadı. Bunday qadaǵan etiwden kelip shıqqan sózler qaraqalpaq til biliminde tabu sózler delinedi. Qaraqalpaq tilinde tabu sózler oǵada kóp sanda qollanıladı. Mısalı, kelinshek kúyewiniń atın atawdıń ornına biziń úydegi, biziń úydiń adamı, bókeniń aǵası, aǵası degen sózlerden paydalanǵan, kúyewiniń anasınıń atın aytpastan onı ene dep ataǵan. Kúyewiniń qarındasın biykesh, eger olar úshew bolsa birinshisin biykesh, ekinshisin ortanshı qız, úshinshisin kishkene qız dep ataǵan.

Sonday-aq adamlar erte dáwirlerde medicinanıń rawajlanbaǵan waqtında keselliktiń aldında hálsizliktiń saldarınan onnan qorqıp, geypara keselliktiń atın tikkeley atamastan basqasha ataǵan. Mısalı, házirgi medicinada jaman keseldi (prokaza) anaday awırıw dep kelgen.

Kóz tiyedi degen túsinikke baylanıslı bir nárseni tuwrı aytıwdan qorqıp, onı burıp, ekinshi sóz benen aytatuǵın bolǵan. Máselen, birew ullı bolǵanda ekinshi birew kelip: –Neli boldıń?- dep sorasa, ol oǵan ullı boldım desem kóz tiyeme dep qorqıp, «tuwmataylı boldıq» dep juwap beredi.

Solay etip tabu sózler geypara nadurıs túsinikler, úrp-ádetler tiykarında payda bolǵan sózlerden ibarat.

Kópshilik jaǵdaylarda tilde qanday da bolmasın bir zattı ya qubılıstı, sonday-aq háreketti tuwrıdan-tuwrı aytpastan onı sıpayılıq penen ya jumsartıp, ekinshi bir sózler arqalı bildiretuǵın orınlardı kóremiz. Máselen, óldi degen sózdiń ornına qaytıs boldı, jan tapsırdı, o dúnyaǵa jónep ketti degen sóz dizbekleri paydalanıladı. Sonday-aq ashıwlanba dewdiń ornına ástelik penen, qızba, ókpeleme dewdiń ornına kewlińe kelmesin dep te aytıla beredi.

Usınday zattıń yamasa qubılıstıń sonday-aq hárekettiń tuwrıdan-tuwrı aytılmastan sıpayı túrde ekinshi sóz yamasa sózler menen atalıwı evfemizm dep ataladı.

Evfemizmler bir sózdi ekinshi bir sóz arqalı mánilik jaqtan jumsartıp, sıpayı túrde beriwden kelip shıqqan sózler bolıwına baylanıslı olar kórkem shıǵarmalar leksikasın semantikalıq tásirliligin dóretiwde óz ornına iye.

Terminler. Tildiń sózlik quramında ilim hám texnikanıń, sanaat hám awıl xojalıǵınıń siyasiy hám mádeniy turmıstıń túrli tarawlarına baylanıslı arnawlı sózler boladı. Olardı til iliminde terminler dep ataydı. Terminlerdi qaraqalpaqsha atamalar dep alıwǵa boladı.

Atamalar - bular mánili sózler. Sebebi olar ózleri bildiretuǵın túsiniklerdi jay sózlerge qaraǵanda dál ataydı. Atamalar awıspalı mánilerde qollanılmaydı. Olar ózleri tiyisli tarawlarda keń qollanılıp, mánileri sol tarawda islewshilerge túsinikli boladı, al basqa tarawda qollanılmaydı. Sonlıqtan atamalar sheklengen sózler toparına kiredi.

Atamalar ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń, mádeniy hám siyasiy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı hám rawajlanadı. Máselen, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı keyingi dáwirde ilim menen texnikanıń, mádeniy hám siyasiy turmıstıń rawajlanıwına baylanıslı jańa atamalar menen bayıdı. Jámiyet, ilim, texnika, siyasiy mádeniy turmıs bárhama ósip rawajlanıp otıratuǵın bolǵanlıqtan, atamlar da udayı ózgeriste bolıp, olardıń ayırımları qollanılıwdan shıǵıp, olardıń ornına jańa atamalar qáliplesedi. Ayırım atamalar turmısta keń qollanılmaǵanlıqtan ózleriniń atamalıq mánisin joytıp, ápiwayı sózlerge aylanadı.