12. Shaxsdа jаmiyatdаn, o’zligidаn bеgоnаlаshish muаmmоsi. 13. Оng, mа’nаviyat vа ruhiyat. 4bilan 8ga qara

Substrat.. Olamning asosida yotuvchi substansiyani axtarishning yana bir yoli narsalarning tarkibidagi bolinmas eng kichik unsurni, ya’ni narsalarning tarkibidagi umumiy substrat (lotincha substratum — asos ma’nosini anglatadi)ni axtarishdir. Bunday yo‘nalishga man- sub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, qadimgi Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukretsiylar narsalarning va butun olamning asosida eng kichik bolinmas un- surlar atomlar yotadi, ular o‘zlarining shakli, harakatlanishi va vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb hisoblashgan.

Substansiya — muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarning xilma-xil ko‘rinishlari ichki birligini ifoda etuvchi va ular orqali namoyon bo‘luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta mohiyat — substansiya yotadi, deb hisoblovchi ta’limotni monizm deb atashadi. Faylasuflar substansiya sifatida biror jismni, hodi- sani, materiyani, g‘oyani yoki ruhni olishgan. Substansiya sifatida moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monizm tarafdorlari. g‘oyani, ruhni oluvchilar esa — idealistik monizm tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningdek, olamning asosida ham moddiy jism yoki materiya, ham g‘oya yoki ruh yotadi deb hi­ soblovchi faylasuflar dualistlar (dualizm lotincha, dualis — ik- kilangan degan tushunchani anglatadi) deb hisoblanadi. Arastu, Moniy, R. Dekart va boshqalar dualistlardir. Olamning asosida ko‘p substansiyalar yotadi deb hisoblovchilarni esa plyuralizm (lotincha pluralis — ko‘pchilik so‘zidan olingan) tarafdorlari deb atashadi.