12-mavzu: Ekskursiya rahbari – gidga qo‘yilgan talablar

Atlas turlari. Atlas - arabchasiga «tuksiz», «silliq» degan ma’nolarni anglatib, arqog‘i ham tabiiy ipakdan to‘qiladigan, abr usulida rangbarang naqshlar bilan bezatiladigan bir yuzlama mayin matodir. Atlas to‘qish, undan foydalanish tarixi miloddan avvalgi I-ming yillikning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri kelsada, bu san’atning rivojlanishi va ommalashuvi o‘rta asrlarga borib taqaladi. Bu davrda Marg‘ilon atlasining nomi va turlari yetti iqlimga mashhur bo‘lib ketgan edi. Shuning uchun ham shahar-ipak shahri deb nomlangan.
Atlasning tabiiy ipakdan to‘qilgan eng oliy navi «Sakkiztepki» atlas yoki «Xonatlas» deb yuritiladi. «Xonatlas»ning barcha siri uning to‘qilishida bo‘lib, u sakkiz tepkili dastgohda to‘qiladi.

12.1-rasm. Atlas turlari.

Adras - yarim ipak gazlama va shoyi to‘qishda Marg‘ilon yurtimizning yirik shaharlaridan Buxoro va Samarqand singari dunyoga tanildi. Sohaning eng rivojlangan davri XVIII asr oxiri XIX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Shu davrlardan hozirgi kunimizgacha saqlanib kelinayotgan «Sirg‘a», «Tomchi», «Sayqal», «Gulnomozshom», «Yahudiy», «Xosiyatxon» kabi atlas matolarining to‘qilishi jihatidan bir-birlarini takrorlamaydigan rang-barang turlari yaratildi. Shulardan «sirg‘a», «oltin teri», «bodom nusxa» kabi turlari butun dunyoga mashhur.
Marg‘ilon atlaslarining o‘z yaratilish tarixi va ma’no-mohiyati bor. «Navro‘z» nomli atlas shod-xurramlik xuddi bayramona ruhni aks ettirgan bo‘lsa, «Sohibqiron Amir Temur» nomli nusxada ikki xil tasvir bor. Birida toju taxt saltanati namoyon etilsa, ikkinchisida go‘zal Samarqand tasvirga tushirilgan. Buyuk alloma Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligiga atalgan atlasga alohida jilo berilgan. Uning gullari sokin, lojuvard osmon gumbazida, xuddi allomaning jahonga dong‘i ketgan shonu shuhrati kabi charaqlab turgan quyoshning zarin nurlarini namoyish etadi.

12.2-rasm. Adras turlari.

Momolarimiz sevib kiygan «Bodom nusxa», «Adras», «Nigora», «Parpasha», «Qora atlas», «Bargi karam», «Chaqirim», «Nomozshomgul», «Qora ko‘zim» xonatlas nusxalari hozirgi zamon ruhiga moslanib qaytadan ta’mirlandi. Natijada, ko‘pchilik suyib kiyadigan pishiq va puxta matolar yuzaga keldi. Ularning har biri shunday mahorat bilan ishlanganki, kishi e’tiborini beixtiyor o‘ziga jalb etadi.

Bir xil nusxadagi xonatlas to‘qilib tayyor holga kelgunga qadar 20 xildan ortiq mehnat jarayonini bosib o‘tadi. Ayniqsa, atlasning xaridorgir chiqishida rang tayyorlashning ahamiyati katta. Mahalliy xom ashyo ham arzon, ham tabiiy mahsulotlardan bo‘lgan anor po‘stlog‘i, yong‘oq, shotut, tuxmak daraxtlaridan olinadigan bo‘yoqlardan tezda o‘ng‘imaydigan, sifatli rangvorlar tayyorlash mumkinligini mohir hunarmandlar ota-bobolarimiz tajribasidan foydalanib o‘zlashtirdilar.
Atlasni dastlab to‘qib chiqargan usta, undagi naqshlarni quyosh botishi paytida ufqdagi taram-taram bulutlarning turlicha tovlanishidan olgan, degan rivoyat bor. Zero «Abr» so‘zi forscha so‘zdan olingan bo‘lib, bulut degan ma’noni anglatadi. Shu bois ham atlasga gul soluvchi, nusxa yaratuvchiga «Arbandchi», ya’ni «Bulut bog‘lovchi» deb nomlanadi.
Ko‘hna Marg‘ilonda qanchadan-qancha ustoz arbandchilar o‘tganlar. Shulardan Abdusamad ota, usta Xolmatjon, Muhammadjon Sobirov, Sharifjon Husanov, Solijon ota Toshpo‘latovlardir.
(Ekskursantlarga atlas turlarini tomosha qilish va rasmga tushishlari uchun 5 daqiqa vaqt beriladi. Savollarga javob beriladi).