12-маъруза. Моддаларнинг таркибини таҳлил қилиш ва параметрларини ўлчаш усуллари ва асбоблари

---

12-маъруза. Моддаларнинг таркибини таҳлил қилиш ва 
параметрларини ўлчаш усуллари ва асбоблари.
Режа. 
1. Асосий маълумотлар ва таснифи. 
2. Суюқликларнинг таркибини тахлил қилиш. 
Технологик жараѐнларни ҳарорат, босим, сарф ва сатҳ каби 
параметрларга кўра бошқариш, кўпинча, талаб этилган сифатдаги 
маҳсулотлар олишга кафолат бера олмайди. Кўпгина ҳолларда ишлаб 
чиқарилаѐтган маҳсулотларнинг таркиби ва физик хоссаларини автоматик 
тарзда назоратқилиш зарурати туғилади. Технологик жараѐнлар давомида 
қайта ишланаѐтган моддаларнинг таркиби ва уларнинг физик хоссалари 
ўзгаради, бу параметрларни назорат қилиш технологик жараѐнларнинг 
бориши тўғрисида бевосита фикр юритишга имкон беради, чунки улар ишлаб 
чиқарилаѐтган маҳсулотларнинг сифатини ифодалайди, шунинг учун 
моддаларнинг таркибини ва физик хоссаларини назорат қилиш асосий 
масалалардан биридир. Шу муносабат билан кейинги йилларда аналитик 
асбобсозликнинг жадал ривожланиши содир бўлмоқда. Моддаларнинг 
таркиби ва физик-кимѐвий хоссалари ҳақидаги ўлчов ахборотини олиш учун 
ўлчаш воситаларини 
анализаторлар 
деб аташ қабул қилинган. Автоматик 
анализаторлар таҳлил қилинаѐтган муҳитнинг таркибиниэмас, балки аниқ 
физик параметрни ўлчайди, унинг ўзгариши бу муҳитда аниқланаѐтган 
компонентнинг миқдорий-сифатий ўзгаришларини ифодалайди. Турли хил 
белгилар бўйича аналитик ўлчаш воситаларини таснифлаш анча қийин. 
Ўлчаш воситалари таҳлил услуби, таҳлил қилинаѐтган муҳитнинг хоссалари, 
компонентлар сони, ижро этилиши, чиқиш сигнали, ахборотни бериш услуби 
ва ҳоказолар бўйича таснифланиши мумкин. Газларни автоматик таҳлил 
қилиш учун қуйидаги усуллар қўлланилади: намунани олдиндан 
ўзгартирмасдан — термокондуктометрик, термомагнит, абсорбицион оптик 
(инфрақизил ва ултрабинафша нур ютиладиган), пневматик усуллар: намуна 
олдиндан 
ўзгартириладиган 
— 
электр-кимѐвий 
(кондуктометрик, 
кулонометрик, 
поляграфик, 
потенциометрик) 
термокимѐвий, 
фотокалориметрик, аланга-ионлашув, аэрозол-ионлашув, хроматографик, 
массаспектрометрик усуллар. Суюқ муҳитларнинг таркибини ва физик 
хоссаларини автоматик назорат қилишда саноатда синов моддасини 
дастлабки ўзгартиришсиз таҳлил қилиш услуби кенг тарқалди: 
кондуктометрик, потенциометрик, полярографик, диэлкометрик, оптик 
(рефрактометрик, поляризацион, турбодиметрик, нефелометрик), тўйинган 

---

буғ босимлари бўйича, радиоизотопли, механик (зичлик), кинематик 
(қовушоқлик) ва бошқалар, ҳамда синов моддасини дастлабки ўзгартириш 
билан — титрометрик. Намлик миқдорини ўлчаш воситалари алоҳида 
гуруҳга ажратилади.