12-маъруза. Халқаро савдо тўғрисидаги таълимотлар

---

12-маъруза. Халқаро савдо тўғрисидаги таълимотлар 
Халқаро савдо ривожланиши жараёнлари иқтисодиёти аллақачон миллий 
давлатлар доирасидан чиққан ва бу борада бир қанча иқтисодий таълимотлар ҳам 
мавжуд. Улар классик, неоклассик ва неокейнсчилик назарияларида ўз аксини 
топган. Айниқса, XIX-XX асрлардаги иқтисодчилар А.Смит, Д.Рикардо, Р.Торренс, 
Ж.С.Милль, А.Маршалл (юқорида улар билан танишганмиз.) Ж.Вайнер, 
Г.Хаберлер, Г.Жонсон, П.Самуэльсон ва бошқалар бу соҳада баракали ижод 
қилдилар. 
А.Смит томонидан 
мутлоқ афзаллик принципи
ишлаб чиқилган, унга кўра, 
энг кам ҳаражат талаб этувчи товарлар ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш 
самаралиди ва аксинча. 
Классик иқтисодий мактаб вакили Д.Рикардо биринчилардан бўлиб меҳнат 
тақсимоти фақат айрим ишлаб чиқариш соҳасидагина эмас(А.Смит фикри), балки 
халқаро кўламда ҳам объектив зарурат эканлигини исботлаб берди.Олимнинг фикри 
шундан иборатки, принципиал жиҳатдан қаралса, ҳар бир давлат ўзига керакли 
барча нарсани (товарларни) ишлаб чиқариши мумкин, аммо бу иқтисодий жиҳатдан 
қанчалик тўғри, деган савол туғилади. Унга жавоб бериб, Рикардо айтадики, ҳар бир 
давлат маълум бир маҳсулотларни ишлаб чиқаришда ихтисослашади ва
нисбий 
афзалликка
, устунликка эга бўлади. Масалан, Шотландияда сули, Португалияда 
фақат вино ишлаб чиқариш самаралироқдир, чунки сарф-ҳаражатлар миқдори энг 
кам бўлган соҳани ривожлантириш афзалдир. Бунда албатта, табиий шароит, 
анъаналар, тарихий тажриба, ер, сув, инсон ресурслари, халқнинг менталитети ва 
бошқалар ҳисобга олиниши керак. Масалан, мусулмон давлатларида чўчқачиликни 
ривожлантириш ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас ва бошқалар. 
Солиштирма ҳаражатлар принципи ҳам барча мамлакатлар учун тегишлидир 
ва қайси маҳсулотни ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш муаммоси ҳал этилганда 
ҳисобга олиниши шарт. Шу сабабли айрим давлатларда у ёки бу соҳа 
«мустақиллиги» учун кўраш эълон қилинганда бу омил албатта яхши ўрганиб 
чиқилиши мақсадга мувофиқдир.(Д.Рикардо таълимоти юқори бобларда тўла 
берилган). 
Неоклассик, яъни «соф» иқтисодиётни тарғиб этувчилар халқаро меҳнат 
тақсимотининг ривожи ва савдо шароитларининг ўзгариши сабабларини аниқлашни 
бош вазифа қилиб қўйганлар, аммо улар савдо алмашувида пул механизми йўлини 
инкор этадилар. Р.Ҳаррот, Ф.Махлуп, К.Куриҳара каби неокейнсчилик 
тарафдорлари эса халқаро савдонинг пул механизмига алоҳида эътибор берадилар, 
шу билан бир вақтда халқаро меҳнат тақсимоти, байналмилал қиймат, баҳолар 
нисбати деярли эътиборга олинмайди. 
«Соф» таълимот тарафдорлари фикрича, жаҳон бозорида «мукаммал 
рақобат» мавжуд; барча контрагентлар халқаро савдода бир хил имкониятларга эга; 
таклиф доимо талабни вужудга келтиради; савдо баланси ўзини-ўзи тартибга солиш 
принципи бор. Экспорт ва импорт баҳолари нисбатини тушунтиришда улар ўзоқ 
муддатли режаларда «савдо шароитлари» индустриал давлатлар зиёнига ва аграр 
мамлакатлар фойдасига ўзгармоқда, деб ўйламоқдалар ва буни ер унумдорлигининг 
пасайиб бориши деган қонун билан боғламоқдалар. Улар товар экспорти ва 

---

импортининг физик ҳажмлари ўсишини ҳисобга олмаган ҳолда халқаро савдо 
ривожи тенденциялари аграр хом ашё йўналишидаги давлатлар иқтисодиёти ташқи 
савдо позициялари яхшилашувига олиб келмоқда, демоқдалар. Халқаро савдонинг 
неокейнсчилик таълимоти вакилларининг фикрича, ҳар бир мамлакат ички бозорда 
кўпроқ товар ишлаб чиқаришга интилгани сабабли меҳнат ва капитал билан 
бандликнинг тўла эмаслиги туфайли кўпроқ экспорт қилишга ва камроқ импорт 
қилишга интилади. Шу сабабли ҳам халқаро савдо ўзини-ўзи тартибга солувчи 
жараён бўла олмайди, аксинча товар экспорти капитал чиқариш билан 
рағбатлантирилиши керак, импорт эса протекционистик чоралар билан чекланиши 
зарур. Бу чоралар умуммиллий манфаатларга мос келар эмиш. 
Кейинги даврда вужудга келган иқтисодий таълимотларда Э.Хекшер, Б.Олин 
(Швеция), П.Самуэльсон томонидан яратилган «