12 – Maвзу silikat materiallarining turlari. Chinni va fayans ashyolari texnologiyasi. Bog`lovchi materiallar reja

Tuproqlarning suyulishi
– tuproqlarning mumkin qadar kam miqdorda suv bilan
aralashib, kerakli oquvchanlikni egallash xususiyati. Bu xususiyat tuproq suspenziyasi
tarkibiga elektrolit qo`shish bilan hosil qilinadi.
O`tga chidamlilik
– tuproqni suyuqlanmay yuqori temperatura ta`siriga bardosh
berishidir. O`tga chidamlilikka tuproqning kimyoviy-mineralogik tarkibi ta`sir
ko`rsatadi.
Pishish
–tuproqning yuqori temperatura ta`sirida suv yutuvchanligi 5% dan kichik
bo`lgan toshsimon materialga aylanishidir.

---

Havoda qisqarish
– buyumlarning quritish jarayonida ulardan namlikni chiqib
ketishi va zarrachalarning yaqinlashishi sababli chiziqli o`lchamlarining kamayishidir.
Olovdagi qisqarish
– kuydirish jarayonida buyumlar chiziqli o`lchamlarining
kiskarishi.
Tuproqlarning asosiy konlari. Chinni-fayans sanoati uchun ishlatiladigan kaolin
tuproklari kuyidagi konlarda joylashgan: Prosyanov – Ukraina, Gluxovets – Ukraina,
Alekseevsk – Kozog`iston, Kishtim – Rossiya. Tuproklarning konlari: Drujkovsk –
Ukraina, Troshkovsk – Rossiya. Bentonit tuproqlarining konlari – Oglanlin-
Turkmaniston, Pijevsk – Ukraina. O`zbekistonda Angren kaolinlari mavjud, lekin
ularning kimyoviy va minerologik tarkibi chinni-fayans buyumlari olish uchun
qo`yilgan talablarga javob bermaydi. Shu sababdan, yaqinda Angren kaolinlarini
boyitish bo`yicha nemis mutaxassislari bilan birgalikda “Kaolin” nomli qo`shma
korxona ishga tushdi.
Suyuqlanib ketadigan materiallar. Bunday materiallar sifatida dala shpati, pegmatit,
perlit, dolomit, tal`k, nefelin sienit, spodumen va boshqa materiallar, minerallar va
jinslar ishlatiladi. Ularning massa tarkibida yuqori temperatura sharoitida o`zini tutishi
bir xil emas. Masalan, dala shpati, pematit va boshqalar suyuqlanib ketgach shisha
fazasini hosil qilsalar, boshqalari ya`ni dolomit va tal`k, kvarts, tuproq va boshqalar
bilan birga suyultma hosil qiladilar. Suyuqlanib ketadigan materiallar massa tarkibiga 5-
30% gacha miqdorda kuydirish temperaturasini pasaytirish maqsadida qo`shiladi.
Dala shpatlari kaliy, natriy va kal`tsiylarning alyumosilikatlari bo`lib, tabiatda
ortoklaz yoki mikroklin K
2
O Al
2
O
3
6SiO
2
, al`bit Na
2
O Al
2
O
3
6SiO
2
, anortit CaO Al
2
O
3
2SiO
2
sifatida tarqalganlar. Chinni-fayans sanoati uchun eng sifatli bo`lib, kaliy- natriyli
dala shpatlari xisoblanadi, yana ularda ortoklazning miqdori ko`proq bo`lishi kerak.
Dala shpatlari tarkibida noxush aralashma sifatida slyuda va temir oksidi bo`ladi. Dala
shpatlarining toza turlari kamyob bo`lgani uchun ularning o`rniga pegmatitlar,
plagioklazlar (al`bit va anortitning izomorf aralashmasi), perlitlar, nefelin sienit
ishlatiladi.
Pegmatit – kvarts kristallari bilan qo`shilib ketgan dala shpati. Ularda 30-35%
kvarts va 65-70% dala shpati bo`ladi.
Nefelin sienit – tog` jinsi bo`lib, uning tarkibiga nefelin mineralidan (K
2
O
3 
.
Na
2
O 
.
2Al
2
O
3
.
9SiO
2
) tashqari mikroklin, al`bit, slyuda, magnetit va boshqalar kiradi.
Perlit – shishasimon vulqon jinsi bo`lib, u kvarts, dala shpati va boshqa
minerallarning aralashmasidan iboratdir.
Yovg`onlashtiruvchi materiallar. Massaga yovg`onlashtiruvchi materiallarni kiritish
bilan chinni-fayans massalarining va shlikerlarning texnologik xususiyatlari
boshqariladi. Ular massaning plastikligini kamaytirib, buyumlarni quritish va
kuydirishdagi qisqarishini kamaytiradi va ularning deformatsiyalanishidan saqlaydi.
Yovg`onlashtiruvchi materiallar sifatida maydalangan tomirsimon kvarts, kvarts
qumi, kaolinni boyitishdan hosil bo`lgan kvarts chiqindilari, shamot va degidratlangan
tuproq ishlatiladi. Shamot – bu kuydirilgan sirsiz buyumlarning maydalangani yoki
tuproq va kaolinni 800
o
C dan yuqori temperaturada kuydirish natijasida hosil bo`lgan
keramik materialdir. Tuproqni 700-750
oC
S da kuydirib, uni degidratlantiriladi. Massa
tarkibida yovg`onlashtiruvchi materiallarning miqdori 40% gacha boradi. Bunday
materiallar sifatida kaolinlashgan kvartsitlar yoki Gusev toshlari (chinni toshlari) ham

---

ishlatiladi. Ular 50% miqdorida massaga kiritilsa, qisman dala shpatini, kaolinni,
kvartsni va kvarts qumini o`rnini bosib, chinnining shaffofligini va oqligini oshiradi.
Xom-ashyo materiallarini boyitish.
Chinni-fayans buyumlari olishda ishlatiladigan kaolin, tuproq, dala shpati va
kvartslar o`z tabiatlari bo`yicha polimineral bo`lib, ularning tarkibida turli xildagi
minerallarning aralashmasi bo`ladi. Shu sababdan, xom-ash`yoga avvaldan ishlov berib
olmasdan turib, uni ishlab chiqarishda to`g`ri qo`llab bo`lmaydi.
Tabiiy xom-ash`yoga uning tarkibidan mineral aralashmalarini chiqarib tashlash va
undagi asosiy foydali mineral miqdorini oshirish maqsadida ishlov berish boyitish deb
ataladi. Boyitish jarayonida mineralning ajralishi va bo`linishi ro`y beradi, bunda ajralib
chiqqan xar bir mineral o`zicha sof xolda sanoatda ishlatilishi mumkin. Ba`zi xollarda
boyitish jarayonida xom-ash`yoning sifati va xossalarini pasaytiruvchi noxush
aralashmalar yo`qotiladi. Foydali aralashmalar ya`ni ajratib olinganidan so`ng keramika
sanoatida ishlatiladigan aralashmalar qatoriga kvarts, slyuda va granitlar kiradi. Noxush
aralashmalar qatoriga temir, titan va oltingugurt birikmalari kiradi.
Boyitish jarayonining asosida fizik-kimyoviy, kimyoviy va fizik jarayonlar yotadi,
ularga koagulyatsiya, peptizatsiya, suvli va havoli separatsiya, flotatsiya, elektromagnit
va magnit separatsiya va boshqalar kiradi.
Mineral xom-ash`yo materiallarini boyitish quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi:

mineral zarrachalarini hosil qilib olish;

zarrachalarni ajratishga tayyorlash;

turli minerallar xossalarining gradientini yaratish;

boyitish mahsulotlarini ajratib olish.
Mineral zarrachalarini hosil qilib olish dezintegratsiya, yiriklik bo`yicha
turkumlash hamda mayda zarrachalarni selektiv ravishda agregatlash yordamida amalga
oshiriladi.
Zarrachalarni ajratishga tayyorlash kimyoviy reagentlar bilan ishlovni, yuvishni,
yuzani elektr zaryadlashni, termik ishlovni, kimyoviy ajratishni yoki erigan shaklga
o`tkazishni o`z ichiga oladi.
Xossalar gradientini yaratish suyuqlik, gaz va boshqalar hosil qilish yordamida
fazalar va fazalar aro chegara, kuch maydonini berish, xarakatlanishning turli
tezliklarini qo`llash, mujassamlangan usullar yordamida bajariladi.
Boyitish mahsulotni ajratib olish jarayonining uzluksizligini saqlagan xolda
jinsning boyigan qismiga kerakli tozalikni berishni ta`min etishi lozim.
Boyitila olish darajasi – bu asosiy foydali mahsulotdan aralashmalarni ajratib olib
tashlash samarasidir.
Materialni boyitish texnologiyasini yaratishda muxim rol o`ynaydigan fizik
xossalar qatoriga mineralning qattiqligi va mo`rtligi, elektrik va magnit xususiyatlari,
minerallarning zichligi va tabiiy dispersligi, gidrofilligi, gidrofobligi kiraladi.
Boyitishning asosiy usullari quyidagilardir:
1. gravitatsiya usuli;
2. flotatsiya usuli;
3. magnit va elektroseparatsiya usuli;
4. kimyoviy usul;

---

5. mujassamlangan usul.
Tuproq minerallarini boyitish. Odatda, birlamchi kaolin tuproqlarining tarkibida
kaolinitning miqdori 45% dan oshmaydi, shu sababdan kaolinlar boyitilmasdan turib
nafis keramika massalarida ishlatilmaydilar. 
Boyitilgan kaolinda asosiy mineral bo`lib kaolinit qoladi, kvarts aralashmalarining
miqdori esa 0,3-1,3 % ga teng bo`lib, rang beruvchi moddalarning miqdori 2 barobarga
kamayadi. Boyitish natijasida tuproq minerallarining tarkibi turg`unlashadi va ularning
texnologik xususiyatlari ortadi, mahsulotning sifati ko`tariladi.