12- mavzu: ilmiy-texnik matnlarni tarjima qilishning o‘ziga xususiyatlari

O‘zbekistonda tarjimonlik faoliyati 
Tarjimonlik ijtimoiy hayot taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq, ya’ni madaniyat, 
san‘at va adabiyot tarixi bilan uzviydir. Arab yurishlari siljib borgan mamlakatlarda, 
shu qatorda hozirgi O‘zbekiston hududida Islam dini o‘rta asrlarda yagona dinga 
aylandi, arab tili esa ilm-fan tili maqomiga ko‘tarildi. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo 
madaniy hayotida tarixiy-adabiy janrlarga daxldcr asarlar tarjimalari sezilarli o‘rin 
tutdi. VIII-XI asrlarda san’at, adabiyot, madaniyat yuqori darajada rivojlandi. Bu 
davrda Farobiy, Ibn Sino va Bernniy kabi mashhur olimlar yetishib chiqdi. Ularning 
barchasi arab tilida ijod qilishgan. Ulaming faoliyatida yunon, rum va lotin 
yozuvchilaning 87 asarlari tarjimalari muhim o‘rin egallaydi. Biz ulami qadimiy 
tarjimachilik madaniyatimizni boyitgan ilk tarjimonlar sifiltida qadrlaymiz va Sharq 
Renessans davrining vakillari deb qaraymiz. Bu allomalar ko‘p tillarni bilishar va 
o‘z asarlarini turli xii tillarda:fors, arab, yunon, sanskrit, suryoniy tinarida 
yozishardi. Misol uchun, farobiy bir qancha sharq tillarini bilgan va o'z asarlarini 
asosan yunon va fors tillarida yozgan. Mashhur olim Abu AIi Ibn Sino o‘zining ilmiy 
asarlarini arab tilida yozgan. Uning tibbiyotga oid mashhur asari "Tib qonunlari" va 
falsafiy asari "Davo haqidagi kitob" Yevropa tillariga tarjima qilingan. Ahmad al-
Farg‘oniy dunyo madaniyatini rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Bizga faqatgina 
8 ta kitobi ma’lum. Uning qo‘lyozmalari Parij, Berlin, London, Qohira va Hindiston 
kutubxonalarida saqlanmoqda.
Buyuk olim, faylasufva tarixchi 

---

Abu Rayhon Beruniy Markaziy Osiyo tarjima tarixiga, ayniqsa, O‘zbekistonning 
tarjima tarixiga katta hissa qo‘shgan. Bu davrning barcha olimlari kabi Beruniy ham
o‘z asarlarini asosan arab tilida yozgan, arab tilidan fors tiliga ham tarjima qilgan. 
Abu Rayhon Beruniy qomusiy olim bo‘lib, tarjimachilik haqagi fikr-mulohazalarini 
yozib qoldirgan.
Mahrnud Qoshg‘ariyning ham tarjimonlik faoliyati 
tarixda katta iz qoldirdi. U qimmatli "Devonu lug‘atit-turk"ni yaratgan. O‘zining 
lug‘atida turk qabilalarining shelariga xos so‘zlarning arab tilidagi ekvivalentlarini 
keltirgan.
XV-asrda, mumtoz adabiyotirniz gullab yashnagan davrida, tarjimonlikka 
bo‘lgan e’tibor yo‘qolmagan edi. Alisher Navoiy o‘zbek tilining rivojlanishiga katta 
hissa qo‘shgan. Buyuk o‘zbek shoiri Alisher Navoiy adabiy va i1miy asarlar bilan 
band bo‘lishiga qaramay u o‘zining ustozi Abdurahmon Jomiyning “Chil hadis”, 
“Nafohot ul-uns”, “Nazm ul javohir” kabi asarlarini turkiy tilga tarjima qilgan. 
Bulardan tashqari u Farididdin Attoming “Mantiq ut-tayr” asaridagi ba’zi 
hikoyalarni tarjima qilgan. XV-XVIasrlarda Alisher Navoiyning asarlari 
tarjimonlarning e’tiborini o‘ziga qaratgan
.
O‘zbek adabiyotida badiiy tarjimachilikdagi ilk yorqin misollar Harnza 
Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, 
Abdulla Qahhor, Oybek, Mirtemir. Zulfiya va boshqa ko‘plab ijod ahllarining 
qalamiga mansubdir.
Abdulla Qodiriy chet tillami o‘rganishni qadrlagan. U arab, rus, fors, turk, 
tatar, ozarboyjon tillarini o‘rgangan. Mashhur rus yozuvchisi Chexovning 
"Xameleon" hikoyasini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Abdulla Qodiriy ruscha-
o‘zbekcha lug‘atni tuzishda qatnashgan. Abdulla Qodiriy asl nusxa va tarjimaning 
mazmun jihatdan bir biriga mos kelishiga katta e'tibor bergan.
XX asrda O‘zbekistonda faol tarjimonlik maktabiga asos solindi. 
Mirzakalon Ismoiliy, Mirziyod Mirzoidov, Qodir Mirmuhamedov, Vahob 
Ro‘zimatov, Husan Ruzimetov, Odil Sharopov, Odil Rahimov, To‘xtasin lalolov, 
Sharif Tolib, Shoislom Shomuhammedov, Rahmonberdi Muhammadjonov, 
Ansoriddin lbrohimov, Tohir lbrohimov, Zinatilla Ashurboyev, Nabi Muhamedov, 

---

Jamol Kamol. Ubaydulla Karimov, Yanglish Egamova, Asomiddin O‘rinboyev, 
Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Ibrohim G‘afurov, Nizom Komilov, G‘aybulla 
Salomov, Ozod Sharafiddinov bu maktabning yorqin vakillaridir.