12- мавзу. Ген ёки нуқтали мутациялар. Хромосома ва геном мутациялари р е ж а 1

реципрок транслокация
деб аташ қабул қилинган.
Реципрок транслокация натижасида айрим ҳолларда битта хромосома 
иккита центромерага эга бўлиб қолиши мумкин. Иккинчи хромосома эса 
центомерсиз қолиб, ҳужайранинг бўлиниш даврида йўқолиб кетади. 
Шуни таъкидлаш керакки, транслокациялар ҳамиша ҳам бир хилда 
пуштсизликка олиб келмасликлари мумкин. Бу транслокацияларнинг 
ҳажмига, қайси хромосомаларда юз берганликларига ва бошқа сабабларга 
боғлиқ бўлади. 
Транслокация ҳодисаси ҳайвонларда ҳам учраб туради. Бу ҳодисани 
айниқса чигиртка ва чаёнларда кўп кузатилади. Улар ўсимликларда 
учрайдиган транслокациялардан деярли фарқ қилмайди. 
Транслокация ҳодисасини ўрганиш назарий аҳамиятга эга бўлиш билан 
бирга амалий аҳамиятга ҳам эга. Масалан, тут ипак қуртида тухум қобиғи-нинг 
рангини белгиловчи ген аутосомадан жинсий хромосомага транслока- 
ция йўли билан ўтказилиб, тухум рангига қараб, ундан қайси жинсга 
мансуб личинка чиқишини аниқлаш мумкин.

---

Шундай қилиб, биз транслокация ёрдамида ҳайвон ва ўсимликларда 
бирикиш гуруҳларини ўзимизга маъқул тушадиган тартибда ўзгартиришимиз 
мумкин.
Геном мутациялари - ПОЛИПЛОИДИЯ
Организм хромосомалари сонининг ўзгариши билан шу организм белги 
ва хоссаларининг ўзгаришига олиб келадиган мутациялар-
геном мутацияси
деб аталади. Хромосома сони, шакли ва катта–кичиклиги ҳар бир турнинг 
систематик белгилари ҳисобланади. 
Гаплоид тўплам
деб ҳар бир гомологик 
хромосомадан биттадан ўтадиган хромосомаларнинг йиғиндисига айтилади. 
Гаплоид тўпламдаги генларнинг йиғиндиси 
геном 
дейилади, гаплоид 
тўпламдаги хромосомалар сони - асосий сон деб аталиб “
n
”ҳарфи билан 
белгиланади.
Митоз ва мейоз ҳужайра бўлинишининг энг нозик механизмлари бўлиб 
авлоддан-авлодга ўтадиган хромосомалар сонининг доимийлигини таъминлаб 
турадилар. Аммо айрим ҳолларда бу механизм бузилиб ҳужайра қутбларига 
хромосомаларнинг тенг бўлмаган ажралишлари содир бўлади. Бундай 
бузилишлар оқибатида ўзгарган сондаги хромосомаларга эга бўлган 
ҳужайралар пайдо бўлади.
Ҳужайра нормал бўлинишининг бузилишига олиб келувчи сабаблар 
талайгина, лекин шулардан асосийлари биринчи навбатда ҳужайра ахроматин 
аппаратидаги, центромера ва центриолалардаги носозликлар ҳисобланади.
Хромосомалар сонининг ўзгариши бутун бир гаплоид тўпламлар ёки 
айрим хромосомалар сонининг ортиши ёки камайиши ҳисобига бўлиши 
мумкин. Бутун бир гаплоид тўпламдаги хромосомалар сонининг кўпайишидан 
ҳосил бўлган организмлар –