1991-yil 19—21-avgustda Moskvada G

14-§. INSON HUQUQLARI VA ERKINLIKLARI

KAFOLATINING YaRATILIShI

Ayniqsa, fuqarolarning istagan dinga e’tiqod qilishi yoki qilmasligi qonun bilan kafolatlab qo‘yildi. Bu huquqlarning amalga oshirilishi me’yoriy qonunlar bilan mustahkamlandi. Jumladan, fuqarolarning dinga munosabati O‘zbekiston Respublikasining «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi Qonuni (1998-yil) bilan tartibga solinib, ularning daxlsizligi ta’minlanmoqda.

Istiqlol yillarida fuqarolarning huquqlarini aks ettiruvchi, himoya qiluvchi, ularning turli sohalardagi faoliyatini tartibga soluvchi 500 dan ortiq qonun va Parlamentning qonunga tenglashtirilgan qarorlari tizimi vujudga keldi. 2000 dan ortiq Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi. Bu tarixan juda qisqa davrda amalga oshirilgan ishlar ko‘lamini ko‘rsatadi. Ularning aksariyati fuqarolar haq-huquqini muhofaza qilish, bozor munosabatlarini chuqurlashtirish va to‘la qaror toptirish asosida fuqarolarni ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy va siyosiy himoyalashni ta’minlashga qaratilgandir.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng inson huquqlari bo‘yicha rivojlangan demokratik mamlakatlar qo‘llayotgan tamoyillarga sodiqligini namoyish etib kelmoqda.

Bu xalqaro hujjatlar hozirgi zamon jahon davlatchiligini va jamiyatni demokratlashtirish jarayonida inson huquqlarini mustahkamlashning asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.

Ayni chog‘da, O‘zbekiston inson huquqlariga oid 30 dan ortiq Xalqaro Pakt va Konvensiyaga qo‘shilgan. Davlatimiz 1996-yilning aprel oyida BMT komissiyasiga siyosiy va inson huquqlari bo‘yicha Xalqaro Pakt normalarini bajarish borasida milliy ma’ruza matnini taqdim etdi.

U o‘z siyosiy huquqlarini kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga, boshqa jamoat va ommaviy tashkilotlarda real ishtirok etish yo‘li bilan amalga oshirishi mumkin. «Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi» va boshqa jahon miqyosida tan olingan xalqaro huquqiy hujjatlardan kelib chiqib, Oliy Kengash 1991-yil to‘rtinchi sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida»gi, «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi (1996-yil) qonunlarni qabul qildi.

Mamlakatimizda jamoat tashkilotlari rolini oshirish, ular faoliyati samaradorligini ta’minlash asosida fuqarolarni o‘z-o‘zini boshqarishga tayyorlash, mahalliy davlat organlari ishini asta-sekinlik bilan jamoat tashkilotlari zimmasiga yuklashning o‘zi insonning yashash huquqini kafolatlash, unga erkinlik berish, ozod turmush tarzini yaratishning debochasidir.

Mamlakatda inson huquqlari bo‘yicha Komissiya faoliyat ko‘rsatmoqda. 1995-yil 23-fevralda Oliy Majlisning birinchi sessiyasida Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili saylandi. Uning maqomi va faoliyat doirasi 1997-yil 26-aprelda qabul qilingan Oliy Majlisning «Inson huquqlari bo‘yicha Vakili (Ombudsman) to‘g‘risida»gi Qonun bilan belgilab berildi.

1995-yil 30-avgustda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan «Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzuvchi harakat va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida»gi Qonun ham inson huquqi va erkinliklari to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini mukammallashtirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov 1996-yil 28-avgustda bo‘lib o‘tgan Oliy Majlisning birinchi chaqiriq oltinchi sessiyasida: «Navbatdagi muhim masala respublikaning qonun hujjatlarini inson huquqlari sohasidagi xalqaro me’yorlar va standartlarga muvofiq holga keltirishdir», deb ta’kidladi.

Jahonda inson huquqlari sohasida 70 ta standart qabul qilingan. Bu hujjatlarda hukumatning o‘z fuqarolari oldidagi majburiyatlari belgilab berilgan. O‘zbekiston bu standartlardan 25 tasiga qo‘shilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996-yil oktabrdagi Farmoni bilan Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy Markazi tashkil etildi.

Milliy Markaz o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 13-noyabrdagi qarori bilan tasdiqlangan Nizomga ko‘ra olib bormoqda.

O‘quv-ma’rifiy yo‘nalish bo‘yicha 1997—2002-yillar mobaynida Markaz tomonidan 200 dan ortiq risola nashr etildi. Ommaviy axborot vositalarida maqolalar chop etildi. Televideniyeda ko‘rsatuvlar tayyorlandi. Inson huquqlarini himoyalashning turli yo‘nalishlari bo‘yicha xalqaro va milliy miqyosda o‘quv dasturlari, seminarlar, anjumanlar, ma’ruza kurslari va o‘quv safarlari tashkillashtirildi. Konrad Adenauer jamg‘armasi va BMT Taraqqiyot Dasturi bilan hamkorlikda huquqni muhofaza etish idoralari xodimlari uchun Andijon, Farg‘ona, Buxoro, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Namangan shaharlarida ixtisoslashgan o‘quv seminarlari o‘tkazildi.

Jumladan, «Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha Vakili (Ombudsman) to‘g‘risida», «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida», «Jurnalistning kasbiy faoliyatiga doir faoliyatini himoya qilish to‘g‘risida», «Axborot olish erkinligi kafolatlari to‘g‘risida», «Ta’lim to‘g‘risida» va boshqa bir qator qonunlarni muhokama qilish bo‘yicha ilmiy-amaliy anjumanlar o‘tkazildi.

Milliy Markaz fuqarolarni qabul qilish masalasiga ham katta e’tibor berayotir. 2002-yilning o‘zida 6 mingdan ortiq ariza va shikoyat ko‘rib chiqildi.
Inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlashda 1997-yil 26-aprelda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan «Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha Vakili (Ombudsman) to‘g‘risida»gi Qonun alohida ahamiyatga ega.

Mustaqillik yillarida mamlakatda inson huquqlari va erkinliklarini kafolatlashga qaratilgan qator amaliy tadbirlar ham o‘tkazildi. 1996-yil may oyida «Fuqarolarni huquqiy himoya qilish va aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirish» mavzusiga bag‘ishlangan mamlakat huquqshunoslari konferensiyasi bo‘ldi. Unda dolzarb masalalar muhokama qilindi, tajribalar umumlashtirildi. 1996—1997-yillarga mo‘ljallangan Dastur va tadbirlar rejasi, 1997-yil avgustda esa «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy Dasturi» qabul qilindi.

1996-yil sentabr oyida Toshkentda Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining inson huquqlari bo‘yicha milliy muassasalar Kengash seminari ham o‘z e’tiborini inson huquqlariga qaratdi.

1996-yil 15-noyabrda Toshkentda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Konrad Adenauer nomli xalqaro fond va BMTning O‘zbekistondagi rivojlanish Dasturi vakilligi bilan birgalikda xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya bo‘ldi. Konferensiyada inson huquqlari muammosiga mintaqaviy yondashish va bu ishda parlamentning roli, inson huquqlari, demokratiya va shaxsni himoya etishning tarixiy-siyosiy jihatlari xususida fikrlashib olindi.

Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha Vakili BMTning Inson huquqlari bo‘yicha markazi, Yevropa Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining Demokratik institutlar va inson huquqlari bo‘yicha byurosi bilan yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan. Natijada, 2002-yilgacha chet el delegatsiyalari bilan 100 dan ortiq uchrashuv o‘tkazildi.

Inson huquqlari bo‘yicha Vakil BMTning Inson huquqlari bo‘yicha komissiyasining Jenevada bo‘lib o‘tgan 52-sessiyasining majlisida qatnashdi va so‘zga chiqdi. Chet ellarga xizmat safari davomida Inson huquqlari bo‘yicha Vakil BMT seminarida, BMTning Sharqiy Yevropa va MDH mamlakatlaridagi vakillarining mintaqaviy uchrashuvida nutq so‘zladi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti va boshqa xalqaro tashkilotlarning bir qator kengashlari hamda seminarlari ishida qatnashdi.

2003-yilga kelib, Ombudsmanning barcha viloyatlar va Toshkent shahrida vakillari samarali faoliyat ko‘rsatmoqda.