11-Mavzu: uzumchilik. Uzumchilikning xalq xo’jaligi dagi axamiyati, tokzorlar barpo qilish, tok ko’chatlarini etishtirish texnologiyasi

11-Mavzu: UZUMCHILIK. UZUMCHILIKNING XALQ XO’JALIGI DAGI AXAMIYATI, TOKZORLAR BARPO QILISH, TOK KO’CHATLARINI ETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI. Reja: 1. Uzumchilikning xalk xujaligi dagi axamiyati. 2. Tokchilikning axvoli va uni rivojlantirish istikbollari. 3. Tok ko’chatlarini kupaytirish texnologiyasi. 4. Tokzor barpo qilish. 5. Tokzorlarni parvarish qilish. Adabiyotlar: 1, 12. TAYANCH IBORALAR: vitamin organik kislota, liana, quyosh nuri, vinobop navlar, ko’chatzor, er tekislash, qora sovuq. 1.1. Uzum tarkibida kishi organizmi uchun zarur bo’lgan xar turli vitaminlar, kislotalar va boshka elementlar juda kup. Tok usimligini kuk qisimi chorvachilikla xam foylalaniladi, shuning bilan bir qotorda vinzavodlarida uzumning chikindilaridan kishlok xujaligi da ugit sifatida foylalaniladi. SHuning bilan bir qotorda xar turli nozik aviatsiyada qo’llaniladigan kraskalar tayyorlanadi. SHuning uchun tok usimligini xalk xujaligi da axamiyatini kattaligini xisobga olib xukumat xar 10-15 iIilda tokzorlarlarni maydonini kupaytirish ularni xosilini oshirish yangi mashinalar ixtiro qilish tugrisida maxsus karor kabo’l kiladi. Xozirgi kunda 133 mingga yaqin tok maydoni bor. 1.2. Tok eng qadimiy gulli o’simliklar gruppasiga kiradi. Tokning avlodi kuyosh nuri yaxshi tushib turadigan ochiq maydonlarda buta xolida ustirilgan. SHuning uchun tok yorugsevar o’simliklar gruppasiga kiradi. Tabiat uzgarishi natijasila 6ruglik uchun kurashib chirmashib usadigan - Liana shakliga aylanib urmon larda xam yashashga moslashgan. Vitis avlodi vakillari oldin er sharini iklimi bir temperaturalar issik bo’lgan arktika zona oldida usgan muzlik davri boshlangandan sung shu arktika zonasidagi toklarning kup qisimi sovukdan zararlanib nobud bo’lgan bir qisimi esa janubga qarab siljigan. SHimoliy Amerika, SHarkiy Osiyoda qitisning qadimgi turlari va janubiy evropada esa vitis vinifera turlari saklanib kolgan. Muzlik davri boshlanishi natijasida va er sharining bo’linishi natijasida vitis avlodi 3 gruppaga yakin shimoliy Amerika SHarkiy Osiyo va Evropa Osiyo gruppasiga bo’linib ketadi. Vitis viniferani mln iIillar sun’iy tanlanishi natijasida xozirgi toklarni xilma-xil navlari kelib chiqadi. Insonlar 1 chi marotaba urmon lardan 6yovvoyi uzumni mevasini olib kelib ist’emol kila boshlaganlar va odamlar o’trok turmushni boshlagandan sung uz xonadonlariga toklarni ser shiraliklarini olib kelib eka boshlaganlar. Tok ekila boshlagandan sung uch “Liana” xamla ustirish sekin astalik bilan ularni tup xolida ustirishga o’tiladi, chunki tup xolidagi TOK tupiga parvarish qilishSH usullari osonlashtiriladi. Taxminan 4-6 ming yil ilgari tok Zakavkaziyada, Urta Osiyola, Suriya va Misrda ekilgan. Ikki yarim, uch ming ilgari esa Gretsiyalda kora dengiz, Urta asr dengiz soxillarida, Fransiya va Italiyada ustirilgan. 18-19 asrlarda tok janubiy Amerika, Avstraliyada, YAponiyada tarkaladi va shundan sung er sharini deyarli barcha mamlakatlarida ekila boshlayli. 17-18 asrlarda Evropa mamlakatlarida tokchilik va vinochilik yaxshi rivojlanadi. Urta Osie respublikalarida uzumchilik tarixi uzok asrlardan boshlangan. Urta Osiyo zonasida tok Aleksandr Makedonskiy yurishi boshlagandan oldin ekila boshlagan. 1 asrlarda ya’ni greklar Urta Osieni bosib olishila tokchilik va vinochilik yaxshi rivojlangan. Fargona vodiysila feodallar tokchilikni yaxshi rivojlantirib ulardan yukori sifatli vinolar tayyorlaganlar. Bu vinolarni 10-15 yil saklaganlar. Arab xukumdorlari UP-USH asrlarda Urta Osiyo kit’asiga Arabistondan, Xindistondan va Erondan kup mikdorda xuraki navlarni olib kelib ekkanlar. Tok usimligi Urta Osiyoni sun’iy sugoriladigan Toshkent, Fargona, Samarkand, Zarafshon vodiysila, Kashqadaryoda va Xorazmda kup ekilgan. Tokdan tayyorlangan mayiz, shinnilarni kushni shark mamlakatlarga va Volga buyi rayonlarga olib borib sota boshlaganlar. XSH asrda Mongollarni Urta Osiyoga xujumi dexkonchilikni xarobaga aylantiradi. SHu jumladan tokchilik bo’tunlay yakson bo’ladi. Lekin XU asrdan boshlab tokchilik sekin astalik bilan tiklanadi va shu asrning 2 chi yarmida Urta Osiedagi feodal davlatlarda eyoki Xorazmda, Buxoro, Kukonlarda musulmon diniga asosan vino ichish man etiladi. Natijalda vinobop tok navlarini tuplari bilan olib tashlanadi. Lekin xozirgi vaqtgacha vinobop sortlardan Baxtiyoriy, Obak, Vasarga va Buvaki navlari xozirgacha uchraydi. Urta Osiening Rossiyaga kushilishi bilan xuraki sortlar va undan tayyorlangan mayizlar rossiyani bozorlariga olib borib sotila boshlaydi va shuning bilan bir qotorda vinochilik tez suratlar bilan rivojlanadi. Krim, Moldaviya, Kavkaz respublikalarilan Urta Osiyoga yangi navlar olib kelib ekila boshlayli. Ayniksa vino tayerlayligan sortlar ana shulardan: Bayan SHirey, Saperavi, Muskat vengerskiy va boshkalar. Bu navlar Urta Osie respublikalarida uzining 2 chi vatanini topib oladi va yaxshi usadi, mul xosil beradi. Urta Osieyo uzumchiligini rivojlanishida Rossiya bogdorchiligi katta rol uynagan. Keyinchalik 'Turkiston bogdorchilik, uzumchilik zonasiga aylantiriladi. 1911 iildan boshlab TOkchilikni rivojlantirishda kasallik va zararkunandalarga karshi kurashda yangi tokchilik ko’chatlarini tashkil etishda va agrotexnika tadbirlarni xosilga kirgan tokzorlarda qo’llashda judayam katta axamiyatga ega bo’ladi. 1924 yillan boshlab Urta Osiyoda tokchilik va vinochilik tezda rivojlanadi. Vinochilik sanoati uchun asosiy xom ashe bazasi xisoblanadigan ouzumchilik sovxozi Bo’lungur \1, Bo’lungur 2, Parkentda, sukokda, Kibray sovxozi tashkil qilinadi. Keyinchalik ko’chatlarni sifatlari yaxshilanadi va birinchi marotaba xosilga kirgan tokzorlarga sim bagazli shpalera urnatiladi. SHuning bilan bir qotorda tokzorlarni parvarish qilish Iillan Iilga yaxshilanadi va natijada xosildlorlik oshib boradi. Uzbekistondla tokchilikni rivojlantirishda ilmiy tekshirish muassasalari ya’ni SHreder nomidagi ilmiy tekshirish ishlab chikarish birlashmasi shuning bilan bir qotorda Samarkand uzumchilik instito’ti, VIRni ishtiroki bilan bir qotorda Toshkent va Samarkand kishlok xujalik instito’tlari mevachilik va uzumchilik kafedralari katta rol uynaydi. Xozirgi vaqtda Uzbekistonda tokzorlar barpo etish uchun imkoniyatlar juda katta. 1000 gektarlab sugorilmaydigan pastliklar, tog bagirlarda toshlik va shagal erlarda er osti suv yakin bo’lgan uchastkalarla va yangi uzlashtirilaetgan Mirzachul, karshi va boshka uchastkalarda yangi tokzorlar barpo etilmokda. 1.3. Tokzorlarning xosili kupincha o’tkaziladigan materialning sifatiga boglik. Uzbekistonda tok ko’chatlari R.R.SHreder nomidagi Uzbekiston bogdorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy tekshirish instito’ti karamogidagi bir kancha sovxozlar - meva ko’chatzorlarida etishtiriladi. Tok urugidan va vegetativ qisimlari (poyasi, qalamchalari), shuningdek parxishdan va payvand yuli bilan kupaytiriladi. Vegetativ kupaytirishda tok o’tkazilgandan 2-3 yillan keyin, uruglan ekilganlda esa anchagina kech xosilga kiradi. YAngi navlar etishtirishda seleksiya maksadlaridagina tok urugidan kupaytiriladi. Xujalik sharoitida tok qalamchalarni parvarish qilish yuli bilan ustirilgan ko’chatlardan kupaytiriladi. Kamdan-kam xollarda qulay sharoitla bevosita qalamchalardan kupaytirilaldi. Qalamchalarni o’tkazish va parvarish qilish. qalamchalar ko’chatzorga egat eki ariklarga o’tkaziladi, bo’lar PRVN-2,5, KU- 0,3 ramasiga eki chizelga urnatilgan moslashtirilgan ishchi organlar bilan olinadi. Erni ishlash qulay bo’lishi va ko’chatlar orasini mexanizatsiya yuli bilan chopish uchun qotorlar orasida 80-90 sm, qotordagi qalamchalar orasida 10-12 sm masofa koldiriladi. Bunda ko’chatzorga xar gektar erga 125 mingtagacha ko’chat o’tkaziladi. Xozirgi vaqtda kup xujaliklarda ko’chatzorga qalamchalar o’tkazishning xar xil sxemalari sinab kurilmokda. qalamchalarni gektariga 200 ming donagacha 90x10x10 sm sxemada ikki qotorlab ekish, qotor oralarini tor kilib (60 sm.dan) gektariga 160 mingtadan, shuningdek xar uyaga 4-6 tadan joylashtirib 60x60 sm sxemada kvadrat-uyalab ekish eng katta kizikish uygotmokda. qalamchalarni o’tkazishla ular kesilgan sriklarga vertikal kilib eki bir oz etkazib qotor joylashtiriladi. qalamchalarning uzunligi 50 sm bo’lsa, u er yuzasidan 30 sm chukurlikka o’tkaziladi, uning kolgan qisimi (20 sm) egatning yuza qisimida koladi va eng uchki kurtagini ochik koldirib tuproqka kumiladi. qalamchalar traktor okuchniklar erdamila tuproq bilan bekitiladi. qalamchalarning uchi ochik koldirilgan kurtakdan 3-4 sm yukoridan seqotor bilan kesiladi. Moldaviyada, Ukrainada qalamchalarni ’ko’chatzorlarga o’tkazadigan mashinalarning tajriba namunalari konstruksiya kilingan va sinab kurilmokla. Bir o’tishning uzida mashina chukur egat ochadi, erni yumshatadi va egat tupini sugoradi, qalamchalarni joylashtirali va eniga tuproq tortadi. Ko’chatzorning bir necha qotoriga qalamchalar o’tkazib bo’lingandan sung egatlar va qotorlar orasi tezda sugoriladi. qalamchalar ko’chatzorga o’tkazilgandan sung birinchi oyda xar 5- 6 kunda bir marta sugoriladi, ikkinchi va uchinchi oylarda (may-iyunda) xar 10-15 kunda sugoriladi. Iyul va avgustla 2 martadan sugoriladi. Baxor va @z davrlarida kamila 12-15 marta sugoriladi. 1.4. Tokzorlar kup yillar uchun bir marta barpo etiladi. Uning xosildorligi, uzok yashashi va sermaxsulligi kup jixatlan uni tugri tashkil qilishga boglik. Tok o’tkazishla yul kuyilgan xatolar o’simlikning kelgusi xolatila ba’zan bir necha Yillan sung seziladi, lekin bu vaqtla ularni tuzatish kiyin bo’ladi eki tuzatib bo’lmayli. SHuning uchun tokzor kat’iy ishlab chikilgan plan asosida barpo etiladi, bu plandagi vazifalar, joyning tuproq-iklim sharoiti, tokning biologik xususiyatlari va tashkiliy-xujalik sharoit xisobga olingan xolda tuziladi. Bundan tashkari, tok ko’chatlarini o’tkazishdan oldin navlarni tanlash va joylashtirishga, erni tayeyorlashga va ko’chat o’tkazish texnikasiga katta axamiyat berilali. Qotorlar va qotorlardagi tok tuplari oraligi (m). Suri Qotorla ’Navlar buyicha qotordagi r tok tuplari oraligi oralig kuchli urtacha sekin usadig ousadiga usadigan an n Sizot suvlar chukur joylashgan vodiydagi tipik buz tuproqli erlarda sugoriladigan tokchilik Tik suri 2,5-3,0 30 2,5 2,0 Ikki tomonli suri 3,0-3,5 2,0 1,5 10 Soyavonli suri 3,0-3,5 2,5 2,0 - Sizot suvlar yuzada joylashgan erlarda Tik suri 30 30 2,5 -Ikki tomonli suri 35 2,0 1,5 - Soyavonli suri 35 Zoyu 2,5 - SHagalli erlarda Tik suri 2,5-3,0 2,5 2,0 1,5 Ikki tomonli suri 3,0-3,5 2,0 1,5 10 'Togli va tog oldi rayonlarida shartli sugoriladigan erlardagi tokchilik Tik suri 30 30 2,5 2,0 Ikki tomonli suri 35 2,0 1,5 10 Soyavonli suri 35 2,5 2,0 - Qirda Tik suri 3,0-3,5 30 30 2,0 Erga etkazib ustirilgan tok 3,0-4,0 30 Zoyu zyu Tokni kuzda va baxorda o’tkazish mumkin. Kuzda noyabr oyidan boshlab, sovuk tushguncha davom ettiriladi. Baxorda esa tuproq xolati ekish uchun yarokli bo’la boshlagandan to ko’chatda kurtaklar 6zila boshlaguncha, ya’ni aprelning ikkinchi un kunigacha davom ettiriladi. Ko’chatlar ancha kech o’tkazilsa, ular yomon to’tadi. Agar er muzlamagan bo’lsa, tok ko’chatlarini kishda temperatura noldan yukori bo’lgan ilik kunlarda xam o’tkazish mumkin. Ko’chatlarni baxorda o’tkazishga karaganda kuzda o’tkazish yaxshi, chunki kishda ular kumilmaydi. SHu bilan birga tuproq kishda egin-sochin tufayli zichlashib kolishi mumkin va baxorda ko’chatlar atrofini yumshatish uchun kushimcha mexnat talab etiladi. Lekin ko’chatlarni kuzda o’tkazishning afzalligi xam bor, chunki bu muddat uzok bo’lib, baxorda ishchi kuchiga Talabni kamaytirish imkonini beradi. Kishla ko’chatlar ildizida kallus xosil bo’ladi, baxorda ular yaxshi to’tadi va erta usa boshlaydi. SHuning uchun katta-katta tokzorlar barpo etishda va ishchi kuchi etishmaganda ko’chatlar kuzda o’tkazilgani ma’kul. Lekin 6mgir va kor suvlari tuplanib koladigan va ko’chat o’tkazib bo’lgandan sung sugorish mumkin bo’lmaydigan maydonlarga ko’chatni kuzda o’tkazish mumkin emas. Ko’chatlarni kuzda egin tushguncha kuruk bo’ladigan chukurlarga o’tkazib bo’lmaydi. Tok ko’chatlarini baxorda o’tkazishda barcha tayyorgarlik ishlari (erni tekislashxaydash,bo’lishchukur kovlash) kuzdan boshlanadi. Savollar: 1Tokning ekiladigan navlarni ayting, biologik va xujalik tavsifnoma berish 2.Navlarning biologik xususiyati nimalardan iborat 3Z.Navni xujalik xususiyati deganda nimalarni tushunasiz 4.Uzbekistonda tok ustirishni kanday usullari mavjud e.Gokni kesish koidalarini tushuntirib bering 6.Gok necha gradus sovukku chidamli 7.Sovuk va kora sovuklardan zararlangan tokzorlarni tiklash chora-tadbirlar tugrisida nimalarni bilasiz 8.Gokni ekish muddati E.Tok ko’chatlari kanday saklanadi 10.Kuzda ko’chat o’tkazishni afzalligi nimada TOKNI KUPAYTIRISH VA KO’CHAT ETISHTIRISH. Reja; Tokni kupaytirish yullari Vegetativ kupaytirish Aprobatsiya Seleksiya turlari Ona tokzor Kulamchalar tayyorlash va ekishga xozirlash Tok ko’chatlarini tashkil qilish. Alabiyotlar; Tayanch iboralar; vegetativ, jinsiy, urugdan kupaytirish, aprobatsiya, regeneratsiya, duragaylash, tiklanish, seleksiya turlari, qalamcha, fitosanitariya, ko’chatzor‚,organik va mineral moddalar, issikxonalar 1.1. Tok asosan jinsiy va vegetativ yo’l bilan ko’payadi. Urugidan kupaytirishda seleksiya ishlarida ko’llaniladi. Tok Urug’idan kupaytirilganda navini belgi va xususiyatlariga qarab evvoyi shakliga qarab ketadi. Kech xosil beradi. 1.2. Vegetativ kupaytirishda tok kayta tiklanish xususiyatiga ega. Tok organlarining kayta tiklanishi bir xil emas. M: ildiz bo’lagi, barg bandi, tupgul bandi, ildiz chikarish mumkin. Ammo ularda kurtaklar yukuigi uchun novdarivojlanmayli.Kayta tiklanish jarayoni —’navning biologik xususiyatlari, novdaning yoshi, ozik moddalarning mikdori, tuproq nami va unumdorligiga boglik. Tok qalamchalaridan kupaytirilganda yukori qisimidan yana novdalar pastki qisimidan ildiz xosil qiladi.YAxshi pishgan bir yillik novdalardan urta qisimidan olingan qalamchalardan yaxshi ko’chat bo’ladi.Qalamchalar kuzda tayyorlanadi.Tokni parxishlab kupaytirishda uning zangmadangyashil va yarim yashil qisimlaridan foydalaniladi. Parxishlashning tik, yotiq, er osti, er usti kabi usullardan foydalaniladi.Tokni payvandlab o’stirish qadimdan ma’lum. 1.3. Aprobatsiya.-tokzorda navdor tok tuplarini aniklash, demakdir. Maskur tadbirlar toza navli, soglom ko’chatlar tayeyorlash, ko’chat etishtirish, ularni nav tozaligini belgilash maksadida o’tkaziladi. Vaqti-avgust. Bu vaqtda tokning nav tarkibi belgilanadi va xar bir uchastqada tokning xosildorligio’sish kuchi,kasallik va zararkunandalar bilan zararlanganligi baxolanadi. Avval ertapishar, keyin urta pishar va kechki pisharlarda o’tkaziladi.Goklar navdorlik xususiyatiga qarab uch guruxga: 1- bunda barcha tuplarda nav tozaligi 98 %, 2- sida 90 % va Z-sida 90 % dan kam bo’ladi. Qalamchalar asosan 1 va 2 guruxdan tayerlanadi. 1.4.Seleksiya turlari: Qalamchalar tayyorlashla yalpi,klon va fitosanitariya seleksiyasidan foydlalanilali.YAlpi seleksiyadan maksad kam xosil, kasallangan tok tuplaridan foylalan — maslik. Klon deyilgandakurtak — mo’tatsiyasi uzgarganligi tushuniladi. Maskur navning boshlangich usimligidan genotipik tomondan fark kulib uz belgilarini vegetativ kupaytirishda saklab koladi. Fitosanitariya seleksiyasila ona uuimliklan soglom ko’chatlar olishga xizmat kiladi. Bakterial, dogli nekroz, xloroz, virusli kasalliklarni aniklash maksadida o’tkazilali. 1.>.Ona tokzorlar-soglom va sifatli qalamchalar tayeyorlashga muljallangan aloxida tokzor.Ko’chat etishtirish uchun qalamchalar urnini kupincha bir kancha navlar ekilgan tokzorlar tayyorlanadi. Aralash navlarning yomonligi shundaki, 10-15m\ga ko’chat tayyorlash mumkin.Ona tokzorlar uchun suv ta’minoti yaxshi unumdor tuproqlar tanlanadi va qotor -tup orasi 2,5x2,5 m kalinlikda qilinadi.Bunday tokzorlarda 140- 150 m\ta qalamcha tayyorlash mumkin. 1.6. Kulamchalar 100-200 tadan kilinib ikki tomonidan boglanadi,xar bir boglamga kora qalam bilan nav nomi va soni ezib kuuiladi. Qalamchalar baxorda ekilguncha maxsus xandaklarda saklanadi.Uzok saklangan ko’chat lar tarkibida ozik moddalar kamayib baxorda sekin usadi. Qalamchalarni ekishga tayyorlashning qadimiy usullaridan bir bugim oraligi pustlotini yuza tilish va pastki kurtaklarni olib tashlashdir. Pustlok tichok eki shunga uxshash moslama bilan 3-4 joyidan yuza tilib kuuiladi. SHuningdek, qalamchaning ikkita yukoridagi kurtagilan boshka barcha kurtaklar olib tashlanadi. Bu ikki usullar xam ekilgan qalamchalarda ildizning tezrok va jadal rivojlanishiga erdam beradi. Tok ko’chatlarini etishtirishda payvandlash usulidan xam foylalanish mumkin. Bundan payvandtag va payvandust qalamchalar maxsus texnologiya bilan olldindan tayyorlanib, kuuda eki mashina (moslama} erlamida mart oyi va aprel boshlarida tilchali va erma usullarda payvandlanadi. 7.Tok ko’chatzorini tashkil etish. To’lakonli ko’chatlarni etishtirish ko’chatzor uchun tanlanadigan joyga xamda ekiladigan qalamchalarning sifatiga boglik. Ko’chatzor uchun tekis, unumdor, so’tgorish imkoniyatlari yaxshi bo’lgan, begona o’tlardan xoli erlar tanlanadi. Ko’chatzordan foydalanish qulay bo’lishi uchun u katta yulga yakin bo’lgani ma’kul. Tuproq sharoitini yaxshilash maksadidla almashlab ekish joriy qilinadi. o’tmishdosh o’simliklar sifatila bela, ertagi sabzavot ekinlarilan foylalaniladi. Asosan, 5 dalali almashlab ekish tavsiya kilinib, ikkita dala bedaga, ikkita dala ko’chatzor uchun va bitta dala sabzavot ekinlarini ekishga ajratiladi. Maydon kuzda plantaj plugi erdamida 40-50 sm, eki oddiy plugla 30 sm.chukurlikla xaydala li.Guprokku mexanizatsiya bilan ishlov berish nazarga — olingan ko’chatzorlarda qotor oralari 80-90 sm va 10-12 sm. qotor buylab ekiladi. Bunda 125 m\ta tup sarf bo’ladiusuv davrida qalamchalarni 10-12 marta sugoriladi.1-marta aprelda,may- iyunda 2 martadan,iyulda 2-3 marta va avgustla 2 marta.So’torish normasi 300-400 m.kub\ga.Novdalarni yangi o’sish davridv 20-25 kg\ga azot,35-40 kg\ga fosfor va 15-20 kg\ga kaliy beriladi keyingi oziklantirishla ikki marta kup mikdorda va 3Z- oziklantirishda fakat fosfor va kaliy beriladi. Olatda xar ga.erdan 60,70-75 ming tup ko’chatolish mumkin. Savollar: 1. Jinsiy kupaytirish nima 2. Vegetativ kupayganda tokda kanday xususiyatlar o’tadi 3. Aprobatsiya nima 4. Seleksiya turlarini ayting 5. Seleksiya turlarini farki 6. Ona tokzorlarda tayyorlanadigan ko’chatlarni ayting 7. Qalamchalar qanday tayyorlanaldi. 8. Tok ko’chatlarini tashkil qilish koidalarini ayting 9. YAshil qalamchadan xam ko’chat tayyorlanadimi. 10 Parxish usuli nima.