11-mavzu: Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars ta’lim tizimini tashkil etishning asosiy shakli sifatida. Reja

Bir xil tayyorgarlikka ega, yoshlari t
е
ng o’quvchilarning doimiy jamoasi bilan 
ma'lum xona, r
е
jim, tartib asosida o’tkaziladigan mashg’ulotga d a r s 
d
е
yiladi. 
Dars-bev
о
sita o’qituvchi etakchiligida muayyan o’quvchilar guruhi bilan 
o’tkaziladigan o’quv mashg’ul
о
tidir. 
Dars mashg’ul
о
ti as
о
san 45 daqiqaga mo’ljallangan bo’lib, qat’iy jadval 
as
о
sida 
о
lib b
о
riladi. 
Darsning as
о
siy belgilaridan biri ilmiylikdir. Darsda o’rganiladigap bilimlar 
h
о
zirgi zam
о
n fani yutuqlarini o’zida aks ettirishi, ta’lim jarayon maqsadi hamda 
b
о
lalarning real bilish imk
о
niyatlariga m
о
s bo’lishi zarur. 
Dars ij
о
diy jarayon 
Dars-jam
о
a mehnati jarayoni. Darsni ij
о
diy tashkil etish, vaqtdan unumli 
f
о
ydalanish, mashg’ul
о
tlarni o’z vaqtida o’tkazish b
о
lalarda jam
о
a bo’lib ishlay 
о
lish ko’nikmalarini shakllantirish, o’zar
о
yordam, va b
о
lalar o’rtasida hamk
о
rlik 
o’rnatish yo’llari bilan mashg’ul
о
tlar jam
о
a mehnati jarayoniga aylantiriladi. 
Dars ta’limning b
о
shqa shakllaridan o’zining ichki va tashqi xususiyatlariga 
ko’ra farq qiladi. Muayyan yoshdagi va ma’lum tayyorgarlikka ega bo’lgan 
o’quvchilar guruhi, rejim, dars tartibi, mashg’ul
о
tlarni ma’lum x
о
nada o’tkazish 
kabilar darsning tashqi xususiyatlari, darsning maqsadi, ta’lim mazmunini his 
qilish, qiziqish, anglash, tushunish uning ichki xususiyatlari sanaladi. Dars ana shu 

---

ikki xil tashqi va ichki xususiyatlarning o’zar
о
uyg’unlashuvi as
о
sida tashkil 
etiladi. 
Darsga qo’yiladigan talablar 
Didaktik yoki ilmiy talablar sirasiga quyidagilar kiradi. 
1. Har bir darsning maqsadini aniq belgilash 
2. 
Darslarning 
о
ptimal 
mazmunini, 
o’rganiladigan 
bilimlar 
ko’lami, shakllantiriladigan ko’nikma va malakalarni 
о
ldindan aniqlab qo’yish. 
3. Darsni tashkil etishga 
о
id ta’lim met
о
dlarini, v
о
sitalarini tanlash, o’quvchilar 
bilish fa
о
lligini rag’batlantirish, o’quv t
о
pshiriqlari, mustaqil ishlarni ta’limga 
tatbiq etish. 
4.Ta’lim q
о
idalarini (ilmiylik, fa
о
llik, izchillik, fanlarar
о
al
о
qa va h.k) 
о
g’ishmay 
amalga 
о
shirish. 
Darsga qo’yiladigan tarbiyaviy talablar qat
о
riga quyidagilar kiradi: 
1.Darsda o’rganiladigan o’quv materiallari bo’yicha tarbiyaviy xul
о
salar chiqarish. 
2.Nazariy bilimlar as
о
sida ilmiy dunyoqarashni riv
о
jlantirish. 
3.B
о
lalarda o’qishga 
о
id ij
о
diy m
о
tivlarni uyg’
о
tish, bilish, o’qish-o’rganishga 
havas ishtiyoq, qiziqishni shakllantirish. 
4. Dars jarayoniga, pedag
о
gik takt q
о
idalariga ri
о
ya qilish. 
Darsga qo’yiladigan tashkiliy talablar jumlasiga quyidagilar kiradi. 
1.
Dars uchun puxta yo’nalgan k
о
nspekt yoki reja tuzish. 
2.
Darsning 
b
о
sqichlariga 
(dars 
b
о
sqichlarining 
o’zar
о
b
о
g’liqligi, 
darsda amalga 
о
shiriladigan 
ishlar, 
o’quv 
t
о
pshiriqlarining 
o’zar
о
al
о
qad
о
rligiga) ri
о
ya qilish. 
3.
Dars tezligini o’quvchilarning tayyorgarligiga m
о
slashtirish. 
4.
Dars uchun ajratilag vaqtdan to’laq
о
nli f
о
ydalanish. 
•
Hozirgi vaqtda respublika ta'lim muassasalarida o'qitishning 1-shakldagidek 
ko'rinishlaridan foydalanilmoqda. 
Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik talablar 
qo'yilmoqda: 
1.
Darsning 
maqsadi 
va 
vazifalarining 
aniqligi 
hamda 
pedagogik 
jihatdan to'g'riligi. 
2.
Darsning 
ta'limiy, 
tarbiyaviy 
va 
shaxsni 
rivojlantiruvchanlik 
vazifalarining birligi va uzviyligi. 
3.
O'qitishning 
yaxlit 
dars 
va 
uning 
ma'lum 
qismlari, 
vazifala- 
ri hamda mazmuniga muvafiq keladigan ta'lim oluvchilarning bilish 
faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta'minlashga xizmat qiluvchi 
maqbul metodlarni tanlash. 
4.
Mashg'ulotlarning 
turli 
shakllari: 
jamoa, 
guruhli 
va 
yakka 
tar 
tibdagi shakllarini maqbul ravishda qo'shib olib borish. 
5.
Ta'lim 
beruvchining 
rahbarlik 
vazifasi 
bilan 
ta'lim 
oluvchining 
faol bilish faoliyatini birga olib borish. 
6.
Darslarning o'zaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bo'lishiga 
erishish. 

---

7.
Ta'lim 
oluvchilarning 
yosh 
va 
psixologik 
xususiyatlarini 
ino- 
batga olish. 
8.
Darsda ta'lim oluvchilarni o'qitish va tarbiyalash uchun qulay 
shart-sharoit yaratish. 
9.Darslarni demokratik tamoyillar asosida tashkil etish. 
10. Darsda ta'lim oluvchilar erkinligini ta'minlash. 
Ma'ruza va seminar mashg'ulotlari (konsultatsiyalar, ekskursiyalar, 
praktikumlar) 
Darsda bilimlarning o'zlashtirilishi, malaka va ko'nikmalarning hosil 
qilinishi murakkab dinamik jarayondir. O'quv materialini o'rganishning turli 
vazifalari, yo'llari, usullari va vositalari vujudga keladi. Buning natijasida darsning 
juda ko'p turlari, uning har xil vari-antlari paydo bo'ladi. 
Ayni vaqtda ta'lim tizimida eng ko'p qo'llaniladigan dars turlari quyidagilardir: 
1.
Yangi bilimlarni bayon qilish darsi. 
2.
O'tilgan materialni mustahkamlash darsi. 
1.
Ta'lim oluvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini tekshirish darsi; 
3.
Takroriy-umumlashtiruvchi dars. 
4.
Aralash dars. 
Muayyan dars turi asosida olib boriladigan mashg'ulotlarda ikkinchi, 
uchinchi bir dars running qismlari bo'lishi mumkin. Misol uchun ta'lim 
muassasalarida eng qo'llaniladigan dars turlaridan biri yangi bilimlarni bayon 
qilish 
darsida 
quyidagi 
holatlar 
amalga 
oshiri-lishi 
mumkin: 
•
yangi bilimlarni bayon qilish; 
•
yangi bilimlarni mustahkamlash; 
•
yangi bilimlar ustida mashq o'tkazish; 
•
yangi 
bilimlarga 
bog'liq 
holda 
uyga 
vazifalarini 
topshirish 
va 
hokazo. 
Demak, dars umumiy jarayon davomida bir dars turi asosida tashkil 
etilmaydi. Shunga qaramay darsning maqsadi ta'lim oluvchilarga yangi bilim 
berishga qaratilgan bo'lsa, butun didaktik usullar ana shunga bo'ysundiriladi. Shu 
sababli ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi. Muayyan dars turi 
bilan ish ko'rilayotganda boshqa bir dars turi unsurlarining asosiy dars tuzilishini 
tashkil qilishi mumkin. Didaktik usullar ta'lim metodi bilan baholangandagina dars 
tuzilishining o'zgarishiga, ta'lim metodlarining o'zgarishi ham dars tuzilishining 
o'zgarishiga olib keladi. Dars jarayonining muayyan qismida dars shakli hamda 
metodlarining o'zgarishi darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi. 
Demak, dars tuzilishining biridan ikkinchisiga o'tishi va shu orqa-li darsning shakl 
va metodlarining o'zgarishi dars bosqichi deb yuri-tiladi.Bu boradaxulosa o'rnida 
shuni ta'kidlash mumkinki, turli darsning shakl va metodlari hamda ular negizidagi 
dars tuzilishlariga bevosita bog'liqdir. 
Umumlashtiruvchi dars — bu o'quv dasturining ma'lum bir qismi (bob, 
boiim yoki ayrim mavzu) o'tib bo'lganidan keyin o'tiladigan dars mashg'uloti. 

---

Umumiy o'rta ta'lim maktablarining yuqori sinflarida ba'zi o'quv
materiallarining ma'lum qismi yoki yirik mavzuni boshlashdan avval kirish dars 
ham olib boriladi. Bunday darslar, odatda, ijtimoiy fanlar bo'yicha o'tkaziladi. 
Ma'ruza. Bugungi kunda zamonaviy o'quv muassasalari faoliyatida o'qitish 
shakllaridan biri bo'lish ma'ruzadan foydalanish keng tarqalgan. Maktab 
amaliyotida ma'ruzaning quyidagi turlaridan keng foyda-lanilmoqda: 
•
ma'ruza-hikoya; 
•
ma'ruza-suhbat; 
•
ma'ruza-munozara; 
•
ommaviy ma'ruza. 
Fakultativ mashg'ulotlar — bu ta'lim oluvchining qiziqish va xohishlariga 
ko'ra muayyan fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy-nazariy bilimlarni 
chuqurlashtirish, ularda amaliy ko'nikmalarni shakllantirish maqsadida tashkil 
etiladigan ta'lim shaklidir. Fakultativ mashg'ulotlar ta'lim oluvchilarning mustaqil 
fikrlashini oshirishga va ijtimoiy faoliyatini faollashtirishga, aqliy qobiliyatlarini 
takomillashtirishga xizmat qiladigan maxsus dastur asosida o'tkaziladi. 
Seminar mashg'ulotlari. Ijtimoiy-gumanitar yo'nalishidagi predmetlar 
bo'yicha seminar mashg'ulotlarini tashkil qilish keng qo'llaniladi. Seminar 
mashg'ulotlarini tashkil etishdan asosiy maqsad ta'lim oluvchilarning mustaqil 
ishlarini yanada rivojlantirish, ayrim mavzular yuzasidan keng va chuqur ma'lumot 
bera oladigan manbalar ustida ishlay olishlari hamda shu asosda kelajakdagi kasbiy 
faoli-yatlarida zarur adabiyotlardan foydalana olish ko'nikma va malakalariga ega 
qilishdan iboratdir. Seminar mashg'uloti ta'lim beruvchi rahbarligida o'tkaziladi. 
Ekskursiyalar. Noan'anaviy dars shakllaridan biri hisoblangan ekskursiyalar 
sinf-dars tizimi, shuningdek, amaliy mashg'ulotlardan tubdan farq qiladi. Bu 
farqlar quyidagilardan iborat bo'ladi: 
•
ta'lim 
oluvchi 
rejalashtirilgan 
va 
o'tkaziladigan 
barcha 
ekskursi 
yalarga rahbarlik qilsa ham, u ekskursiya obyektlarining barcha detallarini 
yaxshi bilmasligi mumkin, bunday hollarda maxsus tayyorgarlikka ega 
bo'lgan ekskursovod ish olib boradi; 
•
ekskurtsiya muddati turlicha bo'lib, unda doimiy o'quv jadvali 
talablariga amal qilish mas'uliyati mavjud; 
•
ta'lim beruvchi yoki ekskursovodning rahbarlik usuli va ta'lim 
oluvchilar faoliyati turlicha bo'lishi mumkin. 
Ekskursiya davomida ta'lim oluvchilardan intizomga qat'iy rioya qilish talab 
etiladi. Ta'limnining noan'anaviy shakli siaftida tashkil etiladigan bahs-munozara, 
davra suhbati, matbuot konferensiyasi, telekonferensiyalar muayyan predmet 
(yo'nalish)ning muhim mavzulari yuzasidan tashkil etilib, ular ta'lim oluvchilarda 
mustaqil fikrlash, o'z fikrini ilgari surish, uni asoslash hamda himoya qilish 
qobiliyatini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Bu kabi darslarning tashkil 
etilishida maqsadning aniqligi, shuningdek, ta'lim oluvchining faol ishtiroki muhim 
ahamiyat kasb etadi. «Viktorina», «Mo'jizalar maydoni», «Zakovat» va shu kabi 
shakl-da o'tkazilayotgan darslar bellashuv xususiyatiga ega bo'lib, ular ta'lim 
oluvchilarni faollikka undaydi. 

---

Yuqoridagi bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib quyidagi xulosani keltirish 
mumkin: 
•
ta'limning shakli muayyan maqsadga muvofiq ma'lum rejimda 
tashkil etiladigan faoliyatning tashqi ifodasi boiib, ta'lim jarayonida 
yetakchi o'rin tutadi; 
•
ta'lim jarayonini samarasini ta'minlash uchun ta'lim metodlari- 
dan o'rinli va unumli foydalanishga bog'liq; 
•
ta'lim metodi ta'lim jarayonida ta'lim beruvchi va ta'lim oluv- 
chilarning aniq maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat- 
larining usullari hisoblanadi; 
•
ta'lim vositalari ta'lim metodlarining ta'limiy ta'sirchanligini 
oshirishga xizmat qiladi.