|
Dinlarni tasniflash. Dinshunoslar turli ilm-fan soha vakillari bo`lib, dinlarni o`zlari xos bo`lgan ilm yo`nalishi nuqtai nazaridan o`rganib, turlicha yondashganlar. SHunig uchun ular o`rtasida bazi ixtiloflar bo`lishi tabiiydir. Masalan, din tarixi bilan shug`ullanuvchi olimlar dinlarnig yuzaga kelish tarixiga ko`ra davriy jihatdan yondashib tadqiq etganlar. Boshqa bir guruh olimlar dinlarni paydo bo`lgan va tarqalgan mintaqalariga ko`ra tadqiq etganlar. Ayrim dinshunoslar diniy nuqtai nazardan yondashib, dinlarni o`rgaganlar.
Jumladan, Yoakim Vax (Joachim O`ach), dinlarni «asoschisi bor dinlar», «ananaviy (rasm-rusumli) dinlar»ga, Gustav Menshig esa «milliy dinlar», «jahon dinlari» ko`rinishida ikkiga bo`ladi. Annemari SHimmel esa dinlarni - ilk-qabilaviy, milliy, jahon dinlari, deb uchga bo`ladi. SHu bilan birga bazi tadqiqotchilar quyidagi tasnifni keltiradilar:
Sakramental (diniy marosim va rasm-rusumlarga tayanuvchi) din,
Profetik (Payg`ambarlarga tayanuvchi) din,
Mistik (ruhiy olamga yo`naltirilgan) din.
İslom ulamolari dinlarni, «haq» va «botil» yoki vahiyga tayanuvchi ilohiy dinlar, vahiyga tayanmaydigan tabiiy dinlar kabi ikkiga bo`lishgan. İbn Hazm (vaf. 456/1064) va SHahristoniy (vaf. 548/1183) kabi musulmon tadqiqotchilari, haq dinlar uchun «milal», botil dinlar uchun esa «nihal» so`zlarini ishlatishni maqul deb topishgan.
Dinlarni tasniflashda mintaqaviy yondashuvdan ham keng foydalanilib, unig o`ziga xos jihati shundaki, mintaqadagi aynan bir dinni ikkinchi diga tasiri va o`zaro qorishuvi yoki turli mintaqa dinlarini o`zaro o`xshash jihatlari yoki farqli tomonlarini o`rganishdan iborat. Dinlarni quyidagi omillar asosida tasnifga bo`lish mumkin:
1. Qitalarda tarqalishiga ko`ra Afrika, Osiyo, Evropa, Amerika va Avstraliya dinlari tarzida tasniflash. Biroq bu unchalik munosib tasnif emas. CHunki, shunday dinlar ham borki, ular bir necha qitalarga tarqalgan. Xususan, islom va xristianlik deyarli barcha qitalarda mavjud. SHunigdek, bazi qitalarda ozchilikni tashkil etuvchi boshqa dinlar vakillari ham bo`lishi bilan birga deyarli aksar aholi bir diga etiqod qiladi. Masalan, Evropada asosan xristianlik ko`p tarqalgan, islom dini Amerikaga nisbatan Afrikada ko`proq tarqalgan. Osiyo qitasida islom, hinduiylik, buddaviylik, konfutsiylik, sintoiylik dinlari aralash tarqalgan. Bazan bir qitada paydo bo`lgan din boshqa qitada keg yoyilgan. Masalan, xristianlik Falastinda vujudga kelgan bo`lsa-da, asosan Osiyo qitasidan tashqarida tarqaldi.
2. Jo`g`rofiy mintaqasiga ko`ra SHarq dinlari va G`arb dinlari tarzida tasniflash. Bu dunyonig qutblarga bo`linishiga monand siyosiy va madaniy tafovutni aks ettiruvchi keg jo`g`rofiy tasnifdir. SHarq dinlariga hinduiylik, buddaviylik, konfutsiylik, sintoiylik, daolik va boshqa Uzoq SHarq dinlari kiritiladi.
G`arb dinlariga yahudiylik, xristianlik va islom dinlari kiritiladi. Aslida islom dinini G`arb yoki SHarq dini deb bo`lmaydi. U jo`g`rofiy jihatdan SHarqda yuzaga kelib, G`arb mamlakatlarida ham keg tarqalgan. YAhudiylik va xristianlik xam aslida SHarq dinlari bo`lib, YAqin SHarqda vujudga kelgan va G`arb mamlakatlarida keg yoyilgan.
3. Qadimgi dinlar siyosiy mintaqalarga ko`ra Mesopotamiya dinlari, Suriya mintaqasi dinlari, Kichik Osiyo yoki Onado`li dinlari, Fors dinlari tarzida tasniflanadi.
4. Dinlarnig mamlakatlar hududlariga ko`ra Falastin dinlari, Arabiston yarim oroli dinlari, Meksika dinlari, hind dinlari, Xitoy dinlari, YApon dinlari tarzida tasniflanadi.
Uzoq SHarq dinlari kabi bazi mintaqa dinlarini diniy mavzusiga ko`ra aniq belgilash imkoni bo`lmagan ko`p hollarda jo`g`rofiy tasnif qulay ilmiy tasnifdir. Masalan, yahudiylik, xristianlik va islom dinlarini tavhid (yakkaxudolik, monoteizm) asosida umumlashtirilsa, Uzoq SHarq dinlarini yagona diniy tushuncha asosida umumlashtirib bo`lmaydi. Bunday holatda muammonig echimi sifatida jo`g`rofiy tasnifga murojat qilish mumkin.
Dinlar uga etiqod qiluvchilarnig soni, miqyosi, o`zining malum millat yoki xalqqa xosligi yoxud millat tanlamasligiga ko`ra turli guruhlarga bo`linadi. Bu guruhlar son jihatdan qancha bo`lishidan yoki nazariy jihatdan qanchalik etuk bo`lishidan qati nazar, ularni mutlaqlashtirib bo`lmaydi. CHunki har qanday tasnif malum bir jihatga etibor berib, boshqa qirralarni qamrab ololmaydi. Hozirgi kunda din tipologiyasida dinlarnig quyidagi tasniflari mavjud:
tarixiy-geografik jihatga ko`ra;
etnik jihatga ko`ra;
etiqod qiluvchilarinig soniga ko`ra;
hozirgi davrda mavjudligi jihatidan (tirik va o`lik diniy tizimlar) va h.k.
Bugugi kunda, dinshunoslikka bag`ishlagan adabiyotlarda asosan quyidagi tasnif keltiriladi:
primitiv diniy tasavvurlar (urug`-qabila dinlari) - totemistik, animistik tasavvurlarga asoslagan, o`z urug`idan chiqqan sehrgar, shaman yoki qabila boshliqlariga sig`inuvchi dinlar. Ular millat dinlari va jahon dinlari ichiga sigib ketgan bo`lib, hozirda Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi bazi qabilalarda saqlanib qolgan;
millat dinlari - malum millatga xos bo`lib, boshqa millat vakillari o`ziga qabul qilmaydigan dinlar. Ularga yahudiylik (yahudiy millatiga xos), hinduiylik (hindlarga xos), konfutsiychilik (xitoy millatiga xos), sintoiylik (yaponlarga xos) kiradi;
jahon dinlari - dunyoda eg ko`p tarqalgan, kishilarnig millati va irqidan qati nazar uga etiqod qilishlari mumkin bo`lgan dinlar. Ular safiga odatda buddaviylik, xristianlik va islom dinlarini kiritadilar.
Bundan tashqari dinlar talimotiga ko`ra monoteistik - yakkaxudolik (yahudiylik, islom) va politeistik - ko`pxudolik (hinduiylik, konfutsiychilik) dinlari va h.k.ga bo`linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
