11-Mavzu: Din madaniyat fenomeni Reja

«Din, insonnig muqaddas deb bilgan narsalariga nisbatan munosabatidir».
Rudolf Otto
«Din, ruhiy borliqlarga nisbatan ishonchdir».
Edvard Teylor
«Din, insonnig abadiyatni aglashini taminlovchi, aql va mantiqqa tobe bo`lmagan zehniy malaka yoki iqtidordir»
Maks Myuller
«Din, malakalarimizni erkin holda qo`llashni to`suvchi taqiqlar majmuasidir»
Salmon Reynax
«Din, etiqodlar, xatti-harakatlar va ijtimoiy hayotnig muayyan shartlariga ko`ra tashkil etilgan muassasalar tizimidir»
Vitold Taylok
«Din, eg buyuk ijtimoiy qadriyatlar shuuridir»
Edvard S. Amis
«Din, muayyan jamoatnig vujudga kelishini taminlovchi marosim va etiqodlar majmuidir».
Emil Dyurkgeym

Umuman olganda, olimlar muayyan etiqod din deb atalishi uchun uch asosiy xususiyatga ega bo`lishi lozimligini takidlaydilar. Bulardan birinchisi, g`ayritabiiy iloh (yoki ilohlar) haqidagi tasavvurnig mavjudligi. Har bir dinda topinish obekti - Xudo bo`lishi shart hisoblanadi.

Mavjud dinlardagi Xudo haqidagi tasavvurlarni shartli ravishda ikkiga - transtsendent va immanent ilohlarga bo`lish mumkin. Transtsendent ilohlarga insonlar olamidan tashqarida, insonlarga hech qanday aloqasi bo`lmagan, qusur va nuqsonlardan xoli Xudolar kiradi. Buga misol sifatida tom manoda islom dinidagi Alloh taolo va qisman xristianlikdagi Ota Xudo, yahudiylikdagi YAxvelarni keltirish mumkin.
İmmanent ilohlar deganda esa tabiatnig bir bo`lagi sifatida tasavvur qiligan, insonlarga o`xshab ketadigan, biroq g`ayrioddiy yaratuvchilik, buzg`unchilik, rizqlantiruvchilik kabi kuchlarga ega bo`lgan Xudolar kiradi. Bunday turdagi ilohlar ko`pincha yo antropomorf (inson qiyofasida) yo zooantropomorf (yarim odam yarim hayvon) yoki zoomorf (hayvon) shaklda tasavvur qilinadi. Buga misol sifatida Qadimgi Misr, YUnon, Rim tsivilizatsiyalari, zamonaviy Hindiston, Xitoy, YAponiya dinlarini sanash mumkin.
İkkinchisi, Xudo bilan insonlarni bog`lab turuvchi kult yoki kultlar majmuasi. YUqorida aytilganidek har bir dinda topinish obekti - Xudo bo`lishi lozim. YAratuvchi bilan insonni bog`lab turadigan ibodat va marosimlar majmui (qurbonlik, ro`za, bayramlar) kult deb ataladi. Kultlar kundalik yoki mavsumiy, yakka tartibdagi yoki jamoaviy kabi ko`rinishlarda bo`lishi mumkin. Jumladan, islom dinida «Namoz mo`minnig meroji» (yani Alloh taolonig xuzuriga ko`tarilishi) hisoblansa xristianlikdagi «sirli marosimlar»da Muqaddas Ruhnig o`zi ishtirok etadi deb hisoblanadi. SHu tariqa, mavjud barcha dinlarda kultlar vositasida etiqodchilar o`z ilohlari bilan bog`lanadilar.
Uchinchisi esa etiqodchilarni o`zida jamlaydigan diniy tashkilotlarnig mavjudligi. Diniy tashkilot, bu bir din izdoshlarinig jamoaviy ravishda o`z diniy rasm-rusum, ibodat marosimlarini o`tkazadigan, diniy talim oladigan muassasalaridir. Bu, islomda - masjid, madrasa, xristianlikda - cherkov, seminariya, yahudiylikda - sinagoga va hokazo.
Dinlar tarixi, ular bilan bog`liq jarayonlar, dinnig inson hayotinig turli jabhalari bilan o`zaro tasirlashuvini o`rganuvchi fan «Dinshunoslik» deb ataladi.
Dinshunoslik barcha ijtimoiy fanlar qatori ham o`zinig o`rganish obektiga ega. U dinnig paydo bo`lishi, ijtimoiy mohiyati va jamiyatdagi rolini tadqiq qilish bilan birga diniy etiqodlarnig paydo bo`lishi va rivojlanishi, ularnig jamiyat taraqqiyotidagi evolyutsiyasini ilmiy jihatdan o`rganadi.