|
Moniylik. Dualistik dinlarnig eg yirigi bo`lgan moniylikka Surayk ibn Fatak (216-276) tomonidan asos soligan. Unig arabiylashtirilgan to`liq nomi X-asr arab manbalarida Moniy - Surayk ibn Fatak shaklida zikr qiligan. Ushbu din qadimgi Bobil dinlari, yahudiylik, xristianlik, buddaviylik va zardushtiyliknig diniy talimotlari asosida vujudga kelgan. O`z davrida Moniylik G`arbda Rimgacha, SHarqda Xitoy va Hindistogacha bo`lgan hududda keg yoyilgan va yuqori nufuzga ega bo`lgan.
III asrda Somoniylar davlati Zardushtiylik dininig tasiri ostida edi. SHunday bo`lsada, Moniy xristian - yahudiy talimotlari asosida ulg`aygan. Unig ota-onasi (Fatak va Maryam) asli Parfiya sarkardalari avlodlaridan bo`lgan. Moniynig yoshligi gnostiklar (ilk xristianlikda xudo va dunyonig yaratilishi haqidagi talimotni yaratishga urigan diniy- falsafiy oqim) ibodatxonasida o`tgan va 12 yoshga to`lganida o`ziga ilohiy xabar (vahiy) kelganini malum qilgan. O`ziga xabar bergan ilohnig nomini Moniy «ikki mohiyat (Nur va zulmat, yaxshilik va yomonlik) ruhi» deb atagan. SHuga ko`ra, unig talimotini ikkixudolik g`oyasi (gnostik dualizm)ga asoslagan deb aytiladi. SHundan so`g uga Moniy – «Ruh» laqabi berilgan.
241 yil Moniy 24 yoshga etganda uga o`z ilohidan yana vahiy kelgan va nihoyat o`z talimotini ochiq va baralla targ`ib qilish vaqti etganini bildirgan. SHundan so`g Moniy yagi diga asos solishga qaror qilgan va o`zinig diniy targ`ibot ishlarini boshlagan. 242 yilda Fors davlati shohi SHopur I nig taxtga o`tirish va toj kiyish marosimi paytida Moniy birinchi marta o`z talimotini ommaviy bayon etib, vaz aytgan. SHundan so`g Moniy SHopur I nig vafotiga qadar (273 yil) mamlakatda o`zinig diniy targ`ibotini olib bordi. U o`zini shu dinnig asoschisi va payg`ambari deb bilgan va butun Fors davlati, Hindiston, Old va O`rta Osiyo bo`ylab safarlar uyushtirgan. U o`z safarlari davomida zardushtiylik, hinduiylik, yahudiylik, buddaviylik va xristianlik dinlari faollari bilan muloqotlar uyushtirgan hamda ularnig talimoti, ibodatxonalarinig faoliyati va targ`ibot uslublarini o`rganib, o`z talimotinig targ`ibot - tashviqot ishlarida foydalagan. SHunday bo`lsada Moniy, o`z faoliyatini qatl qiliguga qadar Fors mamlakati hududidagina amalga oshirgan.
Moniy o`zini Zardusht, Siddhartha Gautama (Budda) va İso Masihlarnig izdoshi deb biladi. SHuga asoslanib Moniylikni, sinkretik (qorishiq) xarakterga ega deyiladi. Ammo ayrim malumotlarda Moniy o`zinig ilk targ`ibotini aynan Mesopotamiyada emas, balki Hindistonnig shimoliy-sharqiy qismlarida boshlagani aytiladi. CHunki Moniy, u erda jahon dinlaridan biri bo`lgan buddaviylik talimotini o`rganish bilan bir paytda, o`znig targ`ibotchilik ishlarini ham boshlab yuborgan edi, deyiladi.
275 yilda mamlakatda yuqori nufuzga ega bo`lgan Mug`lar (zardushtiylik kohinlari)nig qistovi bilan Fors davlatinig yagi shohi Bahrom I Moniyni zindoga tashlashga farmon bergan va 276 yilda qatl ettirgan. SHundan so`g Moniy izdoshlarinig bazilari qiynoqlarga mahkum etilgan, ayrimlari mamlakatdan badarg`a qiligan. Aksariyat qismi esa g`arbda Rim imperiyasi, sharqda esa SHarqiy Turkiston, Uyg`uriston hamda ularnig atrofidagi davlatlarda panoh topib, moniylik talimotini rivojlantirganlar.
Moniynig talimotida Nur va Zulmat o`rtasidagi azaliy kurash asosiy o`rinni egallaydi. Unig mazmun-mohiyati esa, Nurnig Zulmat ustidan g`alaba qozonishiga ishonishdir. Moniylik mahalliy dinlar – zardushtiylik, buddaviylik va xristianlik xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan. Moniy o`zini avvalgi dinlarnig «to`g`rilovchi payg`ambari» deb elon qilgan. U xristianlikdan messionizm va «Masih» etiqodini o`zlashtirgan.
Borliqnig 2 mohiyati asosi – yorug`lik, yaxshilik va ruh olami bilan zulmat, yovuzlik va moddiyat olaminig o`zaro kurashini etirof etuvchi zardushtiylik dualizmi moniyliknig asosini tashkil etadi. Ularnig etiqodicha, birinchi olamda Nur (Xudo), ikkinchisida – Zulmat (SHayton) hukmronlik qiladi. İnson ikki unsurdan - Nur farzandi bo`lgan ruh va Zulmat farzandi hisoblanmish jismdan iborat mavjudotdir. SHunig uchun inson Zulmat kuchlariga qarshi kurashda Nur kuchlariga yordam berishi lozim deb qaraladi. Ushbu ikki olam o`rtasidagi kurash falokat bilan tugaydi, natijada moddiyat halokatga uchrab, ruh g`alaba qozonadi.
Moniylik talimotiga ko`ra, bu dunyo yovuzlik dunyosi deb qaralgan va patsifizm (urushmaslik) hamda mol-dunyo yig`maslik muhim o`rin tutgan.
Moniylik o`z etiqod qiluvchilaridan mol-mulklaridan 1/10 hissa xayri-sadaqa berishni, bir kecha kunduzda to`rt mahal ibodat qilishni, yolg`onchilik, qotillik, o`g`irlik, zino, baxillik, sehrgarlik va uga ishonishni, butparastlik kabi amallardan uzoq yurish talab qilgan.
Moniylik o`z davrida aholinig quyi tabaqa vakillari orasida keg tarqalgan. Buga sabab ular Zulmat olamini zodagonlarnig zulmlari qiyofasida tasavvur qilganlar va bundan xalos bo`lish uchun Nurga ibodat qilganlar. Bu bilan Nurnig g`alabasiga har kim o`z hissasini qo`shmoqda deb ishoganlar.
Moniylik 763-840 yillar davomida Uyg`ur xoqonlinig rasmiy dini bo`lgan. O`z yurtlaridan quvilgan moniylar, Kichik Osiyonig chekka hududlariga yashirinishga majbur bo`lishgan. Moniylik umumiylashtiruvchi din bo`lgani sababli to`g`ridan to`g`ri «payg`ambar»nig yozma buyruqlariga asoslanadi. Unig asarlari ko`plab tillarga tarjima qiligan.
Moniylik talimoti u tomonidan tuzilgan «SHopurkan», «Tirik Hushxabarchi» (Moniy va unig talimoti haqida), «Pragmataya» (sirlar kitobi), «Kefalaya» (Boblar) kabi kitoblarda asoslab berilgan va ayrimlari rus tiliga tarjima qiligan.
Moniylikdan bugugi kuga qadar birgina Xitoynig Futszyan viloyati Tsyuanchjou tumanida joylashgan moniylik ibodatxonasigina saqlanib qolgan. Bu din qanchalik egillikka va oddiylikka asoslagan bo`lsada, tarixnig murakkab sinovlariga bardosh bera olmadi. Natijada u din sifatida unutildi. Undan yirik tadqiqotlar uchun malumotlargina qolgan xolos.
Do'stlaringiz bilan baham: |
